شبهای قدر شبهای رقمخوردن سرگذشت یک ساله است؛ شب عفو و رحمت؛ شب نزول ملائک؛ شب نزدیکی به خدا؛ شب راز و نیاز؛ شب شبزندهداران. قدر دانستن این شبها و بهرهمندی از آنان سنتی است که از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم به ما رسیده است و بر آن مداومت داریم، اما نکتهای که گاه در این میان از نظر دور داشته میشود و مورد بیتوجهی یا بد عملکردن قرار میگیرد، نوع و نحوه برخورد با کودکان در این ایام است.
گاهی برخی والدین برای جلوگیری از اذیتشدن کودکان و رعایت حال آنها، از خیر رفتن به مراسم میگذرند و ترجیح میدهند سالهای کودکی او را در خانه و در سکوت بگذرانند. در این میان برخی دیگر از والدین با کودکشان همانگونه رفتار میکنند که با دوستان و فامیل؛ او را از ساعات آغازین پس از افطار تا اندکی قبل از سحرگاه با خود به مراسم میبرند و اصرار دارند که کودکشان، همراه و همپای آنها بنشیند و دل به دعا بدهد و بهانهگیری هم نکند.
ضرورت همراهی کودکان
تربيت ديني «عبارت است از مجموعه اعمال عمدي و هدفدار، به منظور آموزش گزارههاي معتبر يك دين به افراد ديگر؛ بهنحويكه آن افراد در عمل و نظر به آن آموزهها متعهد و پايبند گردند» (1). قرآن نیز بر مسئولیت والدین در مورد تربیت دینی فرزندان، اشاره داشته و میفرماید: «اى کسانى که ایمان آوردهاید! خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسانها و سنگهاست نگهدارید…» (2).
امام صادق علیهالسلام در تبیین این آیه، روایتی از رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم نقل کرده و ميفرمايد: «هنگامي كه اين آيه نازل شد، مردم گفتند: يا رسولالله چگونه ما خودمان و اهل و عيالمان را از آتش دوزخ حفظ كنيم؟ حضرت فرمودند: خودتان كارهاي خير انجام بدهيد؛ خانواده خود را به كارهاي خوب تذكر بدهيد؛ آنها را بر اطاعت و عبادت خداوند تأديب و تربيت کنید» (3).
مرحوم فلسفی در این زمینه میگوید: «براي اينكه كودكان از اول مؤمن و خداپرست تربيت شوند، لازم است جسم و جان آنها نيز از نظر ايمان هماهنگي برقرار باشد. به همين جهت، اسلام از طرفي پدران و مادران را مكلف کرده است كه فرزندان را به خدا متوجه كنند و به آنان خداپرستي و تعاليم ديني را بياموزند، و از طرف ديگر دستور داده است اطفال را به نماز و عبادات تمريني وادارند» (4).
این آموزشها باید پیش از شکلگیری افکار و هجمه دشمنان مختلف خارجی بر ذهن و روان کودک انجام بگیرد تا زمینه ذهنی مناسبی را برای او ایجاد کرده باشد؛ به عبارتی «بايد اُنس و عادت لازم را پيشاپيش در آنها به وجود آورد تا در زمان بلوغ مشكلي از اين نظر به وجود نيايد» (5). امیرالمؤمنین علیهالسلام در این زمینه خطاب به والدین میفرمایند: «به فرزندان خود، از علم ما آنچه را كه خدا به وسيله آن به آنها نفع ميرساند، آموزش دهيد، تا مخالفان، با نظرات خود بر آنها فائق نيايند» (6). و خود، اول عملکننده به این توصیه بوده و در نامه خود به امام حسن مجتبی علیهالسلام مینویسند: «فرزندم! در راه ادبآموزي به تو و تربيت درست از همه فرصتها بهره گرفتم، پيش از آنكه دل و قلبت سخت گردد و عقل و ذهن تو به اشتغال درآيد…، (در اين راه) نخست آموزش تو را با كتاب خدا و تفسير آن و (با آموزش) شرايع اسلام و احكام و حلال و حرام آن آغاز كردم» (7).
یکی از مواردی که میتوان زمینه ذهنی دینی کودکان را آماده ساخت، ایام ماه مبارک رمضان و بهویژه شبهای پربرکت قدر است. رسول مهربانی صلیاللهعلیهوآلهوسلم نه تنها در دهه آخر این ماه بستر خواب خود را جمع کرده و به عبادت شبانه مشغول بودند، که در شب بیستوسوم این ماه، اهل و عیال خویش را نیز بیدار نگاه داشته و به صورت خوابرفتگان آب میپاشیدند تا از درک این شب محروم نشوند (8)؛ شیوهای که حضرت زهرا سلاماللهعلیها نیز بدان اصرار داشتند. این به معنای وارد میدانکردن کودکان است. در روایتی از امام صادق علیهالسلام نقل شده است: «امیرمؤمنان در خانه خود اتاق متوسطي را به نماز اختصاص داده بودند و در آن اتاق عبادت و راز و نياز ميكردند. هر شب كه طفلي به خواب نميرفت، امام او را به آن اتاق برده و در کنار او نماز ميخواندند» (9).
اما راه صحیح و شیوه عملی و کاربردی که مورد پذیرش اسلام نیز باشد، کدام است؟ با کودکانمان چه باید کنیم تا نه خودمان از مراسم محروم شویم و نه آنها، و نه اینکه به ایشان سخت بگذرد و خسته و دلزده شوند؟
الف- آمادگی پیش از مراسم
لازم است که قبل از حضور در مراسم، مقدمات روحی و مادی لازم را فراهم کرده و با آمادگی وارد شویم. برای این کار توجه به چند موضوع راهگشا خواهد بود:
1. خواب کافی برای سلامت و نشاط کودکان ضروری است. در نتیجه پیش از مراسم باید برای بیداری شبانه آنها فکری کرد و کمی در برنامه خواب و غذایشان تغییر ایجاد کرد. خواب بلند عصرگاهی، شام سبک و مقوی، کمک زیادی به نشاط و سرزندگی آنها در حین مراسم خواهد کرد. حضرت علی علیهالسلام در این زمینه میفرمایند: «فاطمه سلاماللهعلیها نمىگذاشت کسى از اهل خانه در شبهاى قدر به خواب رود، به آنان غذاى کم مىداد و از روز قبل براى احیاى شب قدر آماده مىشد و مىفرمود: محروم کسى است که از برکات این شب محروم باشد» (10).
2. آمادگی ذهنی کودک کمک خوبی برای درک فضای معنوی و حضور آگاهانه در مراسم خواهد بود. پس قبل از رفتن به مراسم کمی در مورد این شب و برکات و اثرات آن با زبانی منطبق با سن کودکتان برای او صحبت کرده و چرایی این حضور را توضیح دهید.
3. لوازم لازم برای زمان خستگی، گرسنگی، بیحوصلگی کودکتان را فراموش نکنید. اسباببازیهای بیسروصدا و فکری، خوراکیهای ساده، مغذی و جذاب، لباس اضافه، زیرانداز کوچک و سبک و… حتماً در حین مراسم به دردتان خواهد خورد و مانع خستگی و بیحوصلگی و دلزدگی فرزندتان خواهد شد.
4. گاه لازم است به جای دل خودتان، توانایی کودکتان را درنظر داشته باشید؛ مراسمهایی که در مکانهای نامناسب و شلوغ و با زمان طولانی برگزار میشوند شاید برای شما مناسب باشد و حال معنوی خوبی برایتان ایجاد کند، اما مسلماً موجب خستگی، کلافگی و بیحوصلگی فرزندتان خواهد شد. پس در انتخاب مکان احیا دقت زیادی داشته باشید. ضمن آنکه برخی از محیطها هستند که فضای مجزایی برای کودکان تدارک دیدهاند و کودکان در طول مراسم با حضور در حسینیههای کودک، هم از فضای بزرگسالان دور هستند و هم با نکات دینی و مذهبی با شیوههایی جذاب و کودکپسند، در کنار دیگر همسالان خود آشنا خواهند شد.
5. نکته دیگری که توجه به آن ضروری است، اجبارنکردن کودک به شبزندهداری و تحکم به اوست؛ چراکه اجباری اینگونه در ناخودآگاه کودک اثر گذاشته و باعث دلزدگی کودک خواهد شد. پس تمام تلاشتان را برای ایجاد جاذبههای مختلف نسبت به این مراسم، انجام دهید.
ب- در هنگام برگزاری مراسم
1. سعی کنید زمانی به مراسم بروید که بتوانید مکانی مناسب داشته باشید؛ مکانی که به دربهای خروج نزدیک است و در مواقع لزوم بتوانید به راحتی و بدون ایجاد دردسر برای خود و سایرین خارج شوید.
2. قبل از شروع مراسم، کودکتان را تشویق کنید تا با کودکان دیگر دوست شود. این در کنار هم بودن، در کنار کنترل و مراقبت والدین برای جلوگیری از هرج و مرج، فضای دوستانه و خوبی را برای کودکتان ایجاد خواهد کرد.
3. در میان مراسم از توجه و صحبت با کودکتان غفلت نکنید؛ او مانند همیشه به این توجه نیازمند است.
4. اگر کودک کوچکی دارید به تاریکی محیط و میزان صدای برنامه دقت داشته باشید. زیر بلندگو نشستن یا در قسمتی که تمام چراغهای آن خاموش میشود، میتواند موجب ناراحتی کودک شود؛ به این نکات ریز هم توجه داشته باشید.
5. دقت داشته باشید که کودکتان، حوصله و تحمل شما را ندارد و ممکن است در میان مراسم خسته و کلافه شود. اگر راهی برای آرامکردن او ندارید، به خواسته او احترام گذاشته و مراسم را ترک کنید. اگر در محیط بیرون آرام شد و خستگیاش مرتفع شد و موافق بود، برای ادامه مراسم بازگردید؛ در غیر اینصورت اصراری بر ادامه مراسم نداشته باشید.
ج- پس از مراسم
1. آنچه در این حضورهای معنوی مهم است، استمرار و مداومت بر این آموزشهاست؛ پس در طی سال نیز از این مراسم غفلت نکنید و به کودکتان کمک کنید که از این فضا دور نشود.
2. تشویق، از مهمترین شیوههای تربیتی است؛ هدیهدادن و قدردانی از کودکتان را برای حضور در چنین برنامههایی فراموش نکنید. بگذارید آنها یادگارهایی ماندگار از حضور در اینگونه مراسم داشته باشند. در وقفنامه يكي از بزرگان آمده است: «آنچه از من بهجا مانده آن را گردو بخريد و در مسجد نگهداري کنید تا آنگاه كه كودكاني همراه با والدينشان به مسجد ميآيند، به آنها هديه دهيد، تا عشق و علاقه به خدا، مسجد و منبر از ابتدا در آنها جوانه زند و در بزرگسالي هم اهل مسجد و معنويت شوند» (11).
منابع
1. محمد داوودي، تربيت ديني، ص26.
2. سوره تحریم، آیه 6: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْليكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ.»
3. ميرزاحسين نوري، مستدرك الوسائل، ج12، ص201.
4. محمدتقي فلسفى، کودک، ج2، ص186.
5. محمدعلي سادات، رفتار والدين با فرزندان، ص80.
6. محمدبن حسن حر عاملي، تفصيل وسائل الشيعه إلى تحصيل مسائل الشريعة، ج21، ص477.
7. نهج البلاغه، نامه 31.
8. نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۸۲.
9. محمدبن حسن حر عاملي، تفصيل وسائل الشيعه إلى تحصيل مسائل الشريعه، ج5، ص295.
10. نعمان بن محمد تمیمی مغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۸۲.
11. محمدرضا شرفي، مراحل رشد و تحول انسان، ص216.