1. اصول کلی رفتاری
الف- اخلاق
اینکه در برخوردهای معمولی و همیشگی با افراد اطرافمان، چگونه برخورد کنیم، شاید به علت تکرار و مداومت، به نوعی عادت تبدیل شده است که چندان به آن توجهی نداریم، اما ابراهیم بن عباس همین رفتار معمولی امام علیه‌السلام را این‌گونه توصیف می‌کند: هرگز شخصیتی برتر از امام رضا علیه‌السلام ندیدم. هرگز پای خویش را مقابل همنشین خویش، دراز نمی‌کرد و پیش از او تکیه نمی‌داد؛ به خدمت‌گزاران دشنام نمی‌گفت، صدایش به خنده بلند نمی‌شد و همواره با غلامان و زیردستان خود، کنار سفره غذا می‌نشست؛ سخن كسى را قطع نمی‌كرد (1).
در حدیث دیگر از قول امام علیه‌السلام نقل شده است: مؤمن را مؤمن واقعی ندانند تا آن‌که در او سه خصلت باشد؛ سنتی از پروردگارش، سنتی از پیامبرش و سنتی از امامش؛ اما سنت خدایش، رازداری است، سنت پیامبرش، رفق و مدارا با مردم و سنت امامش، شکیبایی در سختی و صبر کردن در همه احوال است (2).
در آموزه دیگری از امام علیه‌السلام بر مزایای اخروی اخلاق خوش و معایب آن اشاره شده است: بر شما باد به خوش‌اخلاقي؛ زيرا اخلاق نيکو حتماً جايگاهش در بهشت است و از بداخلاقي برحذر باشيد؛ زيرا [آدمي با] اخلاق بد حتماً جايگاهش در دوزخ است (3).
ب- مهربانی
مهربانی، اصلی اساسی در برخورد با تمام اطرفیان است؛ راهی برای رسوخ در دل‌ها. در وصف امام مهربانی‌ها گفته شده که ایشان هرگاه ازکارهای اصلی و اساسی خود فارغ می‌شدند، تمام اطرافیان خود از کوچک و بزرگ را گرد خود جمع کرده و با آنان حرف می‌زدند تا انس و الفت میانشان ایجاد شود؛ و هرگاه بر سفره می‌نشستند، کوچک و بزرگ، آزاد و برده و کارگر را صدا زده و بر سفره خویش می‌نشاندند (4).
قطعاً کسی که چنین برخوردی را از بزرگ‌تر خود ببیند، جذب او، جذب دین او و راه او خواهد شد.
ج-آراستگی
امامان ما مظهر ساده‌زیستی و فراغت از دنیا بودند، اما این بدان معنا نیست که ژنده‌پوش و نامرتب بودند. بلکه از اصول اساسی مرواده با مردم و از آداب احترام به آنها، ظاهر مناسب است؛ هم در خانه و هم خارج از آن. در حقیقت، چنانچه خود امام علیه‌السلام می‌فرمایند: لباس مظهر خارجی انسان است، نمی‌توان نسبت به آن بی‌توجه بود حرمت مؤمن ایجاب می‌کند که انسان در ملاقات با او، شئون خود و او را رعایت کند و مقید باشد که پاکیزه و خوش لباس باشد (5).
محمد بن عباد در مورد امام رضا علیه‌السلام می‌گوید: ابوالحسن علیه‌السلام در طول تابستان همواره بر روی یک بوریا و در طول زمستان بر روی یک لایه حصير کاه می‌نشست، در خانه لباسی خشن بر تن داشت، اما هنگامی که به دیدن مردم می‌رفت، بهترین لباسش را پوشیده و خود را می‌آراست (6).
د- برنامه‌ریزی
زندگی انسان مؤمن، تابع نظم و نظامی خاص است؛ نظمی که برگرفته از آموزه‌های دینی اوست و تمام حوزه‌های لازم برای یک زندگی سالم را پوشش خواهد داد. در نگاه امام رضا علیه‌السلام زندگی انسان مؤمن به چهار بخش تقسیم می‌شود؛ بخشی در ارتباط و راز و نیاز با خداوند؛ بخشی برای معاش و گذران زندگی؛ بخشی برای معاشرت با دوستان مورد اعتماد و بخشی برای بهره‌مندی از لذات مشروع دنیایی (7).
هـ- بخشندگی
مؤمن بخشنده است و این ازا ابتدایی‌ترین راه‌های شناخت یک مؤمن از غیر اوست؛ چراکه در تعبیرات امام مهربانی علیه‌السلام بخل، صفتی مخالف ایمان و آفتی است كه در هيچ مؤمن و آزادمردى یافت نخواهد شد (8).
2. نکات قابل توجه در خانواده
الف- همسر
همسر، نیمه دیگر زندگی آدمی است؛ نیمه‌ای که انتخاب و سلوک با او از مهم‌ترین نکات زندگی است. در اسلام و در قرآن، سفارشات و تأکیدات و آموزه‌های متفاوتی به طرفین این انتخاب ارائه شده است و در ادامه به نحوه تعامل و برخورد آنها پرداخته شده است؛ نکاتی که رعایت هریک به تنهایی می‌تواند عامل مهمی برای بقا و تداوم صحیح زندگی مشترک افراد باشد.
امام رضا علیه‌السلام نیز بر حسن انتخاب همسری نیکو تأکید فراوان داشته و می‌فرمایند: از سعادت مرد اين است كه همسري شايسته و نيكوكار داشته باشد (9). و در این موضوع بر رفتار و برخورد مناسب خواستگار صحه گذاشته و آن را عاملی مهم معرفی می‌کنند؛ چنانچه در پاسخ به نامه حسين بن بشار واسطي كه از خواستگار بداخلاق دخترش مي‌پرسد، می‌نویسند: اگر بداخلاق است، دخترت را به ازدواجش درنياور (10).
انتخاب مناسب که صورت گرفت، حال نوبت معامله با پروردگار است؛ حضرت درباره اولین لحظات زندگی مشترک زوجین، به شوهر توصیه می‌کنند: هنگامی که زن به خانه تو وارد شد، پیشانی‌اش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا! او را به امانت گرفته‌ام و با میثاق تو بر خود حلال کرده‌ام؛ پروردگارا! از او فرزند بابرکت و سالم روزی‌ام کن و شیطان را در نطفه شریک مساز و سهمی برای او قرار مده» (11).
قدم بعدی ساختن یک زندگی مناسب برای افراد خانواده است. در این مسیر به مردان توانا و مال‌دار توصیه شده زندگي راحتي را براي زن و فرزند خويش به‌وجود آورند (12). از طرف دیگر نیز در مورد نوع رفتار زنان در خانواده آمده است که زنان نیکو کسانی‌اند که مردشان با دیدن آنها شادمان شود و به آرامش برسد و زمانی هم که غایب است، از عفت و امانتداری او بر مال و نفسش مطمئن باشد (13).
ب- فرزندان
عنوان شد که در نگاه اسلام، یکی از مهم‌ترین نکات در انتخاب همسر آن است که به او به عنوان والدی برای فرزند آینده نگاه شود؛ نکته‌‌ای که به انتخاب صحیح همسر کمک فراوانی خواهد کرد؛ چراکه او یکی از ارکان تولد و تربیت کودک در آینده خواهد بود.
ائمه هدات علیهم‌السلام، در مسیر تربیت فرزند نیز امت خود را تنها نگذاردند و برای مرحله به مرحله آن توصیه‌هایی را بیان کردند. چنانچه امام رضا علیه‌السلام در مورد تغذیه زن باردار می‌فرمایند: به زنان آبستن خود کندر بخورانید که اگر در شکم، پسر دارند، هوشمند و دلیر گردد و اگر دختر باشد، خوش‌خلق و زیبا گردد (14). در مورد بعد از تولد کودک نیز سفار می‌کنند که در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویید (15). امام علیه‌السلام حتی به تغذیه کودک از شیر نیز توجه دارند و توصیه می‌کنند که زنان احمق و کم‌بین را براى شیردادن به کودکان خود اختیار نکنید؛ چرا که شیر زن اثر می‌گذارد (16).
توجه به تربیت معنوی کودک نیز از آموزه‌های حضرت است، اینکه به کودکان تا هفت سالگی نماز را بیاموزید (17) و در هنگام صدقه‌دادن از کودک بخواهید که خود این کار انجام دهد، هرچند مبلغ کمی باشد؛ از نکات ظریفی است که اثرات ماندگاری در زندگی معنوی کودکان خواهد داشت (18).
ج- مهمان
تأکیدات اسلام بر صله‌رحم، غیرقابل انکار است؛ در تمام آموزه‌ها و توصیه‌های اسلامی بر ارتباط با خویشاوندان توصیه‌های فراوانی صورت گرفته است؛ امام رضا علیه‌السلام نیز می‌فرمایند صله‌رحم كن، هرچند با جرعه آبی باشد (19).
در این سنت الهی، بر حسن مهمان‌نوازی تأکیدات فراوانی شده است؛ در این میان، خود ائمه علیهم‌السلام، اولین عاملان به این تأکیدات بودند. یکی از این آموزه‌ها، عدم به‌کار گرفتن مهمان در امور مهمانی و منزل است؛ در نقلی از رفتار امام رضا علیه‌السلام که شبی مهمانی خدمت ایشان بود و چراغ خانه خاموش شد و مهمان برای درست‌کردن آن برخواست آمده است که امام مانع او شده و فرمودند: ما مردمی هستیم که از مهمان خود کار نمی‌کشیم (20).
در مورد دیگری در رابطه با مهمان‌نوازی حضرت علیه‌السلام نقل شده که فردی برای پرسش خدمت امام علیه‌السلام رسید، سؤال و جواب‌های ایشان تا پاسی از شب به طول کشید و امام علیه‌السلام از او خواست که شب را در کنار ایشان بماند و صبح در امنیت خاطر برود. با موافقت مهمان، امام علیه‌السلام خود شخصاً ملحفه و لحاف برای او آورده و در حقش دعا کردند (21).
حتی از قول امام علیه‌السلام روایت شده است که از جمله حقوق مهمان بر تو آن است که (هنگام رفتنش) او را تا دم در همراهی کنی (22).
در کنار این میزان از مهمان‌نوازی، امام علیه‌السلام دعوت به مهمانی را نیز می‌پذیرفتند و به مهمانی نیز می‌رفتند، اما با شروطی. امام رضا علیه‌السلام نقلی را از امیرمؤمنان علیه‌السلام در مورد پذیرفتن دعوت میزبان بیان می‌کنند که این روایت‌گری خود نشان از آن دارد که شیوه و سنت خود ایشان نیز بر این اساس است. ایشان می‌فرمایند: «روزي مردي امیرمؤمنان علیه‌السلام را به مهماني دعوت كرد. ایشان به او فرمودند: دعوت تو را مي‌پذيرم به شرط اين‌كه سه قول به من بدهي. آن مرد گفت: چه قولي؟ اي اميرمؤمنان! حضرت فرمود: از بيرون خانه، چيزي براي من تهيه نكني، آنچه در خانه‌ات آماده داري از من دريغ نكني و به زن و فرزندانت اجحاف ننمايي. مرد گفت: قبول مي‌كنم، اي اميرمؤمنان. سپس علي‌بن‌ابي‌طالب علیه‌السلام دعوت او را پذيرفت» (23).
پی‌نوشت
1. ابن بابویه، عيون أخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص184.
2. عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج1، ص256.
3. مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص383.
4. بحارالأنوار، ج49، ص164.
5. عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص178.
6. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، ص۳۲۸.
7. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، ص۴۰۹.
8. بحارالأنوار، ج75، ص346.
9. بحارالأنوار، ج104، ص103.
10. طبرسي، مكارم الاخلاق، 1382ق، ص 203.
11. فقه الرضا، ص54.
12. حرّاني، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص442.
13. كليني، کافی، ج5، ص327.
14. کافی، ج6، ص23.
15. کافی، ج6، ص 23.
16. عطاردی، عزیز الله، مسند الامام رضا علیه السلام، ج2، ص278.
17. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج3، ص436.
18. مسند امام رضا علیه السلام، ج2، ص207.
19. عیون اخبارالرضا، ج2، ص3.
20. بحارالأنوار،ج ۴۹، ص102.
21. بحار الأنوار، ج ۴۹، ص36-37.
22. عیون اخبار الرضا، ج2، ص69.
23. عیون اخبارالرضا، ج2، ص42.
منبع: مهرخانه
صفحات: 1· 2
