کلمه ادغام در لغت به معنای «اِدخال – داخل نمودن» و در تجوید عبارتست از :

«حذف حرف ساکن و مشدّد نمودن حرف بعدی»

شرط مهم ادغام ، ساکن بودن حرف اول است و اگر در مواردی ، حرف متحرک ادغام شود، در واقع اول ساکن شده و آنگاه در حرف بعدی ادغام می گردد.

در ادغام ، به نظر می رسد حرف اول در حرف دوم ناپدید و موجب فشرده شدن حرف دوم شده است. مانند : «مِن نارٍ» که اگر نون ساکنه را حذف و به جای آن ، نون «نار» را مشدّد بخوانیم ، گویند «عمل ادغام انجام شده است».

مِن نارٍ ———-  مِنّارٍ

لذا ادغام همیشه موجب بروز تشدید می گردد.

فایده ادغام سهولت در کلام است.

ادغام صغیر و کبیر

ادغام صغیر: هرگاه حرف مُدغَم(حرف حذف شده یا ادغام شده) ساکن باشد، ادغام را «صغیر» نامند.

مانند : قُل لا – قَد دَخَلُوا – مِن رَبِّکُم

ادغام کبیر : اگر مدغم ، متحرک باشد ، به این ادغام ، «ادغام کبیر» گویند. چرا که ابتدا مدغم، ساکن شده و آنگاه ادغام می شود و چون ادغام در دو مرحله انجام می شود، «ادغام کبیر» نام گرفته است.

مانند : «تَأمُرُونّی» که در اصل «تَأمُرُونَنی» و «مَکَّنّی» که در اصل    «مَکَّنَنی» و

«لا تَأمَنّا» که در اصل «لا تَأمَنُنا» بوده اند.

انواع رابطه دو حرف

هر حرف از لحاظ رابطه با حرف دیگر از چهار حالت خارج نیست:

ا- متماثل 2- متجانس 3- متقارب 4- متباعد

1- حروف متماثلَین (دو حرف مثل هم) : دو حرف را گویند که در مخرج و صفات کاملاً مشترک باشند.

و این حالت فقط در هر حرف نسبت به خودش وجود دارد. مانند:

(ب – ب) – (س – س) – (م – م) - …

2- حروف متجانسَین (دو حرف هم جنس): دو حرف را گویند که در مخرج ، مشترک اما در صفات متفاوت باشند. مانند :

حروف نطعی (ت – د – ط) – حروف لثوی (ث – ذ – ظ) – حروف شفوی (ب – م – و) …

3- حروف متقاربَین (دو حرف نزدیک به هم): دو حرف را گویند که مخارج آنها به هم نزدیک باشد. مانند :

(ق – ک) – (ل – ن – ر) – (ت – ث – د – ذ – س – ص – ظ - …)

4- حروف متباعدَین (دو حرف دور از هم): دو حرف را گویند که «مواضع» آن ها از یکدیگر جدا باشد. مثلاً یکی در «حلق» و دیگری در «لسان» مانند : (ح – ز) و یا یکی در «لسان» و دیگری در «شفتین» مانند: (ک – ب) …

انواع ادغام

سه نوع است :

1-   ادغام متماثلین 2- ادغام متجانسین 3- ادغام متقاربین

1-   ادغام متماثلین

دو حرف متماثل ، در صورت سکون اول ، در هم ادغام می شوند. مانند:

اِذهَب بِکِتابی – فَما رَبِحَت تِجارَتُهُم – قَد دَخَلُوا – فَلا یُسرِف فِی القَتلِ – یُدرِککُم – قُل لَهُم – لَهُم ما یَشاؤُنَ – اَووَزَنُوا – یُوَجِّههُ

استثناء : در عبارت : مالِیَه هَلَکَ (الحاقه – 28) که علاوه بر ادغام، اظهار آن نیز جایز است. البته هنگام اظهار «سَکت» خفیف بین آن دو ضروری است. یعنی پس از تلفظ هاء ساکن ، لحظه ای کوتاه صوت را بدون تجدید نفس قطع و سپس هاء دوم را تلفظ می کنیم.

2- ادغام متجانسین

به شرط سکون حرف اول ، فقط در موارد زیر انجام می شود:

*ب……….در……….م

تنها مورد آن در سوره هود (آیه 42) واقع شده است و عبارتست از :

«اِرکَب مَعَنا» که به صورت «اِرکَمَّعَنا» خوانده می شود.

*(ت – د – ظ) دو به دو در یکدیگر

مثال های ادغام حروف نطعی : فَلَمّا اَثقَلَت دَعَوَا اللهَ – اِذ هَمَّت طائِفَةٌ – قد تَبَیَّنَ – بَسَطتَ

*(ث – ذ – ظ) دو به دو در یکدیگر

مثال های حروف لثوی: یَلهَث ذٰلِکَ – اِذظَلَمُوا

3- ادغام متقاربین

* ق ………… در …………..ک

تنها مورد در سوره مرسلات آیه 77 واقع شده است و عبارتست از : «اَلَم نَخلُقکُم» که به صورت «اَلَم نَخلُکُّم» خوانده می شود.

*ل ………… در …………ر

مانند : قُل رَبّی – بَل رَبُّکُم

استثناء : در عبارت «بَل رانَ» در سوره مطففین آیه 14، نه تنها «ل» اظهار می گردد، بلکه با «سَکت» همراه است.

*ن …………… در ………… ل – ر

مانند : مِن لَدُنکَ – وَ مَن لا یُجِب – مِن رَبِّکُم – اَن رَبَطنا

استثناء : در عبارت «مَن راقٍ» در سوره قیامه آیه 27 ، نون ساکنه نه تنها اظهار می گردد بلکه با «سَکت» همراه است.

*ن …………. در …………. م – و – ی

مانند : مِن مالٍ – عَن وَلَدِهِ – فَمَن یَعمَل

ادغام تام

ادغامی است که در آن حرف مدغم کاملاً از میان رفته و اثری از مخرج و صفات آن در کلام به جای نمی ماند. بیشترین موترد ادغام از این نوع است.

ادغام ناقص

ادغامی است که در آن ، صفتی از صفات مدغم باقی بماند و در نتیجه ، مدغم بطور کامل از بین نرود . این ادغان معمولاً زمانی پیش  می آید که حرف ساکنه ، از حرف بعدی قوی تر باشد.

موارد ادغام ناقص عبارتست از :

* ادغام ناقص «ط» در «ت»

در این ادغام ، از حرف «ط»، فقط صفت استعلاء و اطباق (تفخیم) آن ابقاء می شود. در این ادغام، ابتدا قصد می کنیم که «ط» ساکن را همراه تفخیم آن قلقله دهیم، اما پس از بروز تفخیم، بدون قلقله آن، حرف «ت» را مشدّد اداء می کنیم. مثال : بَسَطتَ – فَرَّطتَ – اَحَطتُ

* ادغام ناقص «ق» در «ک»

در این ادغام ، فقط صفت «استعلاء» حرف «ق» ابقاء می شود.

تنها مورد آن عبارتست از : «اَلَم نَخلُقکُم» (مرسلات – 77)

در این ادغام، ابتدا قصد می کنیم که «ق» ساکن را همراه تفخیم آن قلقله دهیم، اما پس از بروز تفخیم، بدون قلقله آن ، حرف «ک» را مشدّد اداء می کنیم.

* ادغام ناقص «ن» در «و – ی»

در این ادغام ، صفت «غنّة» نون ساکنه ، باقی می ماند. لذا حاصل این ادغام ، یک «و – ی» مشدّد همراه با غنّة است ؛ بطوری که اگر در خلال تلفظ این نوع از «و – ی» مشدّد ، ناگهان مجرای بینی را مسدود کنیم، صدای «و – ی» به وضوح تغییر کرده و دهانی می وشد.

نکته : «واو مدی» در «و» و نیز «یاء مدی» در «ی» ادغام نمی شود.

مثال : قالُوا وَ هُم – فی یُوسُفَ

منبع:حلیة القرآن نوشته سید محسن موسوی بلده