نوزاد شش‌ماهه شما ترجیح می‌دهد موقع خوردن شام به قاشق چنگ بیندازد تا اینکه غذا بخورد. کودک بیست‌ماهه‌تان، هنگام خالی‌کردن ماشین ظرفشویی دوست دارد کارد‌ها و چنگال‌ها را از هم جدا کند. در هر دو حالت، کودک شما در حال انجام کاری است که در آن بسیار ماهر است؛ بازی‌ کردن!

بازی‌ کردن، در رشد جسمی و فکری کودک اهمیت زیادی دارد. کودکان، در تمام سنین، از راه بازی‌ کردن می‌آموزند. دکتر رونی لیدرمن (Roni Leiderman) از نویسندگانِ کتاب «۱۰۰۱ بازی شاد و آموزنده برای نوزاد و کودک شما» می‌گوید: «همیشه به پدر و مادر‌ها می‌گویم که اگر می‌توانستید مغز نوزادتان را ببینید، متوجه می‌شدید که هر بار که بازی می‌کند، ارتباط‌ها و تغییرات جدیدی در مغزش به وجود ‌می‌آید.

چرا نوزادان دوست دارند که بازی کنند؟

نوزادتان را در تختخوابش قرار دهید، خواهید دید که حرکت و رنگ‌ عروسک‌هایی که بالای سرش آویزان هستند، توجه او را به خود جلب می‌کنند. او هنوز نمی‌تواند دستش را دراز کند و به عروسک‌ها چنگ بیندازد، اما می‌تواند برای بررسی و شناخت آن‌ها از حواسش استفاده کند. حس شنوایی، بینایی، چشایی و بویایی، ابزاری هستند که کودکتان از آن‌ها برای درک دنیای اطراف استفاده می‌کند. در واقع، در سال اول زندگی نوزاد، اکثر بازی‌ها برخاسته از محرک‌های حسی هستند. اگر شیء در دسترس باشد، برای رسیدن به آن چنگ می‌زند و همین که آن را گرفت، تکانش می‌دهد تا ببیند که آیا صدا می‌دهد، بعد در دهانش می‌گذارد تا مزه‌اش را امتحان کند یا آن را لمس می‌کند تا دریابد جنس آن چیست. برای درک تصویری از جهان از دیدگاه یک کودک، تصور کنید که وقتی بعد از شام، ظرف دسر سر میز می‌آید، چه احساسی دارید! مطمئناً دوست دارید از همه آن بچشید، این در حالی است که می‌دانید که شکلات، شیرین و پای لیمو، ترش‌مزه است، اما نوزادان هیچ تجربه قبلی ندارند. دنیای پیرامون آن‌ها، برایشان مانند میز لبریز از غذاهایی متنوع و آماده کاوش است؛ از قبیل تفاوت میان طعم‌ها، بافت‌ انواع جوراب‌ها، توپ‌های پلاستیکی و یک تکه موز.

بازی‌های مناسب زمان تولد تا ۶ ماهگی

پارچه‌های مختلف، از قبیل ساتن و پشم را به دست و پای کودکتان بمالید.
چهره‌ها برای نوزادان جذاب هستند. آیینه‌ای را نزدیک میز تعویض پوشک او قرار دهید یا چهره‌هایی را روی بشقاب‌های یک‌بار مصرف نوزادان بکشید.

نوزادان با بازی‌کردن چه چیزی می‌آموزند؟

با نزدیک‌شدن نوزادان به یک‌سالگی، و همچنین رشد مغزی و پیشرفت آن‌ها در مهارت‌های حرکتی (به‌خصوص مهارت استفاده از دستانشان)، مرحله بعدیِ بازی را تقویت می‌کند؛ البته حواس دیگر نیز همچنان مهم هستند. اما به جای اینکه فقط بخواهند به جنس، صدا و مزه اجسام پی ببرد، می‌خواهند بدانند که اگر آن را به زمین بیندازند چه اتفاقی می‌افتد؟ در مقابل با چه واکنشی مواجه می‌شوند؟ اگر کاری را دوباره انجام دهند باز هم دقیقاً‌‌ همان اتفاق می‌اُفتد؟ همین طور که کودک شما زمین‌زدن، پرتاب‌کردن و انداختن را تجربه می‌کند، درس‌هایی از رابطه علت و معلولی می‌آموزد. مثلاً وقتی برج خانه‌سازی‌اش را واژگون می‌کند، در واقع چیز مهمی را کشف می‌کند. او می‌فهمد که می‌تواند باعث رخ‌دادن اتفاقی شود که پیام بزرگی را به او می‌رساند: «قدرت و استقلال». این کار برای کودکی که بیشتر عمرش را در آغوش بزرگسالان سپری کرده‌ و به او گفته می‌شده است که کجا باید بنشیند و کی باید چرت بزند، کار بسیار هیجان‌انگیزی است. حالا ناگهان کمی بر محیط پیرامونش کنترل می‌یابد. او می‌تواند تصمیم بگیرد که اجسام کجا قرار بگیرند و این حس سبب می‌شود، آزمایشش را بار‌ها و بار‌ها انجام دهد. بتی بوردنر (Betty Bordner) مربی نوزادان در موزه ملی بازی (Strong National Museum of Play) در روچستر نیویورک می‌گوید: «تکرار به کودکان فرصت تمرین می‌دهد و هر بار که کاری را انجام می‌دهند، در انجام آن، مهارت بیشتری می‌یابند.

بازی‌های مناسب برای سنین ۷ تا ۱۲ ماهگی

• بااستفاده از بالش‌هایی با اندازه‌های مختلف، می‌دانی از موانع بر سر راه او که چهار دست و پا یا سینه‌خیز حرکت می‌کند، قرار دهید.
• اسباب‌بازی مورد علاقه‌ کودکتان را زیر پتو قرار دهید و او را به پیدا‌کردن آن تشویق کنید.
• به نوزادتان یک قاشق و قابلمه بدهید و بگذارید سرو‌صدا کند.

کودکان نوپا از بازی چه چیزی می‌آموزند؟

بازی با توپ و بلوک‌های خانه‌سازی، نحوه عملکرد دنیا را به کودکتان می‌آموزد، اما علاقه یک کودک نوپا فرا‌تر از درنوردیدن اسباب‌بازی‌های جلوی دستش خواهد رفت. وقتی موبایلتان را بر می‌دارد و ادای صحبت‌کردن را در می‌آورد، می‌فهمید که بازی‌های او به مرحله جدیدی رسیده است و نقش‌ها و وظایف خاص افراد مهم زندگی‌اش را تمرین می‌کند. بین ۱۸ ماهگی تا ۳ سالگی این نوع از بازی‌های او، بیشتر دربار‌ه تقلید است؛ چه تقلید از کارهای روازنه والدینش و چه شخصیت‌ها و توطئه و نقشه‌هایی که در برنامه‌های تلویزیونی می‌بیند؛ اما بالاخره، نقشه‌های ساختگی از تخیل کودک به‌همراه صحنه‌های نمایش و لباس‌های فی‌البداهه نشئت خواهند گرفت. وقتی نوزادتان به جای تلفن از موز استفاده می‌کند (معمولاً در سن بین ۲ و ۳ سالگی) متوجه خواهید شد که او قادر به تفکر نمادین است. چرا این مهارت این قدر مهم است؟ چون این کار، به معنی پیدایش توانایی تفکر انتزاعی است، که زمینه کتاب‌خواندن، یادگیری ریاضی، حل مسائل و سایر مهارت‌هایی که برای موفقیت در مدرسه و بعد از آن بسیار مهم است، فراهم می‌آورد.

بازی‌های مناسب برای سن ۱ تا ۲ سالگی

• کودکتان را به پیاده‌روی در دامان طبیعت ببرید. اجازه دهید سطلی را از برگِ شاخه‌های درختان و میوه‌های کاجی که سر راهش می‌بیند، پر کند.
• آلبومی از تصاویر افراد مورد علاقه او، حیوانات مختلف، ماشین‌ها یا غذا‌ها تهیه کنید. سپس او را تشویق کنید که نام هرکدام از آن‌ها را بگوید.

بازی‌های مناسب برای سنین ۲ تا ۳ سالگی

• کودکان در این سن عاشق پریدن، بالا‌رفتن، پرتاب‌کردن، دویدن، رقصیدن و پشتک‌زدن هستند.
• برج‌سازی با بلوک‌های خانه‌سازی -هرچه بلند‌تر بهتر- بازی مورد علاقه آن‌ها است.
• در این سن بازی شبیه‌سازی (خاله‌بازی) بازی بسیار مهم و رایجی برایشان خواهد بود.

کودکان ۳ یا ۴ ساله (پیش دبستانی) از بازی چه چیزی می‌آموزند؟

ممکن است قبل از دو سالگی کودکتان فقط به کشیدن اسباب‌بازی از دست هم سن‌و‌سالانش علاقه داشته باشد، اما تغییری در حال اتفاق است. کودکان در دو سالگی به فکر برقراری ارتباط با دیگران می‌افتند. به موضاعات یکسانی می‌خندند. وقتی یکی از کودکان شروع به دست‌زدن می‌کند، دیگری نیز همین کار را انجام می‌دهد. این الگوبرداری در حدود ۳ سالگی در بازی‌های پیچیده‌تری نمایان می‌شود. کودکان در سه سالگی بهتر حرف می‌زنند که این مهارت آغاز‌گر زندگی اجتماعی آن‌ها خواهد بود. به‌جای اینکه کنار هم بازی کنند، با هم بازی می‌کنند. بازی‌های تخیلی آن‌ها قوی‌تر می‌شود؛ نقش‌هایی را می‌پذیرند و نقش‌هایی را به دیگری محول می‌کنند، از قبیل «نوبت منه که چایی بریزم. تو شیرینی‌ها را تعارف کن.» توافق بر سر بازی، نوبتی انجام‌دادن کار‌ها و حل اختلاف نظر‌ها، در سنین ۳ تا ۴ سالگی ممکن می‌شود؛ هرچند هنوز هنگام مشکل در روابطشان، نیاز به کمک بزرگسالان دارند. اگر خیلی با هم بحث کردند یا وسایلشان را با هم سهیم نشدند، نگران نشوید. یادگیری بازی‌های مشارکتی نیاز به زمان و تمرین دارد!
بنابراین دفعه بعد که دیدید کودکتان خمیر بازی را له کرده و به آن طرف اتاق پرت می‌کند، با خود نگویید که چه اوضاع درهم برهمی درست کرده! در عوض از اینکه خیلی تلاش می‌کند، رابطه علت و معلولی را بیازماید و به درک دنیای متنوع پیرامونش می‌پردازد، خوشحال باشید و به او افتخار کنید.

نکاتی پیرامون خرید اسباب‌بازی

دفعه بعد که در فروشگاه اسباب‌بازی حسابی خسته شدید، توصیه‌های دکتر استوان اوباخ (Stevanne Auerbach)، نویسنده کتاب «بازی‌های زیرکانه، اسباب‌بازی‌های زیرکانه: نحوه تربیت کودکی با ضریب هوش بازی بالا (Smart Play Smart Toys: How to Raise a Child with a High PQ)» را به یاد بیاورید:

• به تقویت قوای حسی او فکر کنید. رنگ‌های روشن، قوّه بینایی او را تحریک می‌کند. جغجغه‌ها هم صدای جالبی ایجاد می‌کنند.
• اسباب‌بازی‌های اصلی را برایش تهیه کنید. هر کودکی باید یک عروسک نمایشی، جغجغه، عروسک و یک وسیله چرخ‌دار مانند کامیون یا اسباب‌بازی هل‌دادنی مانند کالسکه داشته باشد.
• تناسب سنی را در نظر بگیرید؛ بله، نوزاد شما مجموعه قطار را دوست دارد، اما صبر کنید تا به‌اندازه کافی بزرگ شود تا تکه‌های آن برایش خطری ایجاد نکنند.
• حواستان به اسباب‌بازی‌های خلاقانه باشد؛ دکمه اسباب‌بازی را فشار می‌دهید تا صدای آن درآید، ولی ظرف چند ثانیه کودک به‌سراغ چیز دیگری می‌رود. به جای آن به وسایلی فکر کنید که استفاده نامحدودی دارند، مانند بلوک‌های خانه‌سازی، خمیر بازی یا رشته‌ای از مهره‌ها.

آیا پسر‌ها می‌توانند با عروسک بازی کنند؟

چرا احتمال اینکه دختر‌ها با عروسک بازی کنند و پسر‌ها با کامیون بیشتر است؟ دکتر گرییان الکساندر (Gerianne Alexander)، استادیار روان‌شناسی دانشگاَه A&M در تگزاس می‌گوید: «ترجیح‌دادن اسباب‌بازی‌های ویژه یک جنس، ممکن است یک چیز ذاتی باشد. در یک تحقیق آزمایشگاهی، وقتی گزینه‌ای در اختیار کودکان قرار داده شد، پسر‌ها با کامیون و توپ بازی کردند و دختر‌ها با عروسک و قابلمه. فرضیه ما این است که پسر‌ها به سمت اشیایی که حرکت می‌کنند و می‌توانند فعالانه استفاده شوند، گرایش دارند. این گرایش به دوران انسان‌های اولیه که مهارت شکار برای حفظ بقا برایشان بسیار مهم بود، باز می‌گردد. وظایف دختر‌ها برای تولید‌مثل، آن‌ها را به سمت رنگ صورتی جذب می‌کند». دکتر الکساندر می‌گوید: «نوزادان تمامی نژاد‌ها، پوستی صورتی‌تر از بزرگسالان دارند، بنابراین شاید صورتی‌بودن نوزادان، آن‌ها را برای جنس مونث جذاب‌تر می‌کند.» دختر‌ها و پسر‌ها یک چیز مشترک دارند، آن هم کنجکاوی سیری‌ناپذیر آنهاست. بنابراین اگر پسرتان دوست دارد میزبان یک میهمانی چای باشد، یا دخترتان دوست دارد کامیون‌هایش را به هم بکوبد، او را تشویق کنید، حتی پسر‌ها هم نیاز دارند بدانند که چگونه یک فنجان چای را جرعه‌جرعه بنوشند.