فرزند سوم حضرت‏ زهرا (س)، بانو زينب کبري (س) است. او پيام‌آور خون شهيدان، حماسه‌سراي قيام امام حسين (ع)، رسواکننده زورمداران، جلوه وقار و اسوه استواري و شکيبایی است.

در تاريخ ولادت زينب (ع) اختلاف است. در رياحين‌الشريعه آمده است: برخي آن را پنجم ماه جمادي‌الاولي سال ششم، و بعضي اوايل شعبان آن سال و بعضي در ماه رمضان و يا در دهه‏ آخر ماه ربيع‌الثاني دانسته‌اند، و در قول ديگري به ماه محرم سال پنجم هجرت اشاره شده، ولي هيچ‌يک از اين اقوال دليل محکم تاريخي ندارد.(1) بعضي نیز معتقدند که ولادت آن حضرت در سال نهم هجري بوده است؛ همان سالي که پيامبر اسلام به جنگ تبوک رفتند.(2) پس از تولد او اميرالمؤمنين صبر کردند تا پيامبر خدا از جنگ بازگردند و نام او را انتخاب کنند. پس از سه روز رسول خدا مراجعت فرمود. اميرالمؤمنين خدمت آن حضرت رسيد و درخواست نام براي تازه‌رسيده کرد. جبرئيل نازل شد و به رسول خدا گفت: خداوند می‌فرمايد اسم او را زينب بگذار. رسول خدا زينب را طلبيد و صورت او را بوسيد و نام او را زينب گذاشت و درباره‏ او بسيار توصيه فرمود.(3)

«زينب» در لغت به معناي درخت نيکو منظر آمده، و ممکن است مخفف از «زين، اب» باشد؛ يعني زينت پدر، و از تواريخ و روايات استفاده می‌شود که اميرالمؤمنين دو يا سه دختر به نام زينب داشته که بانوي شجاع کربلا زينب کبري بوده است. از القاب حضرت زينب که در روايات آمده «عقيله» يا عقيله‏ بني‌هاشم است که به معناي زن ارجمند و يکتا در فاميل خود است.(4)

او همچنین «ام‌المصائب» ناميده شده است و شايسته چنين نامي هست. او مصيبت درگذشت جدش پيامبر خدا، مصيبت درگذشت مادرش زهرا (س) و مصيبت و محنت‌هاي پدرش امير مؤمنان علي‏ (ع) و کشته شدن او و شهادت برادرش حسن‏ (ع) و… را شاهد بوده است و پس از شهادت امام حسين‏ (ع)، از کربلا به اسارت برده شد.(5) برخی دیگر از القاب حضرت زينب عبارتند از: عالمه غيرمعلمه (داناي نياموخته)، کعبه‌الرزايا (قبله رنج‌ها)، نائبه‌الزهراء«عليها السلام» (جانشين و نماينده حضرت زهرا«عليها السلام»)، الفاضله (بانوي بافضيلت).(6)

حضرت زینب (س) با پسرعموى خود«عبدالله بن جعفر» که از شخصيت‌هاي مشهور اسلام و از سخاوت‌مندان معروف است، ازدواج كرد و ثمره این ازدواج فرزندانى بود كه دو تن از آنها (محمد و عون) در كربلا، در ركاب اباعبدالله الحسین (ع) به ‏شهادت رسیدند.(7)

این دختر بزرگوار فاطمه (ع) با اينکه پنج يا شش سال بيشتر از عمر خود مادر عزيزش را درک نکرد، اما در همين سنين اندک چنان تربيت شده بود که از فاطمه (ع) حديث نقل کرده و چند تن از تاريخ‌نويسان و محدثين سند خطبه‏ «فدک» را از این بانوي بزرگوار نقل کرده‌اند.(8)

از رواياتي که دلالت بر کمال و رشد دختر اميرالمومنين (ع) در سن کودکي می‌کند، حديثی است که در آن نقل شده: روزي اميرالمومنين (ع) زينب را که در سن طفوليت به سر می‌برد روي زانوي خود نشاند و به او فرمود: بگو «احد»؛ يعني يکي، زينب گفت: «احد»، به او فرمود: بگو: «اثنتين»- يعني دو تا- زينب ساکت شد، علي (ع) فرمود: سخن بگو! زينب (س)گفت: زباني که به گفتن يکي گردش کرده چگونه «دوتا» بگويد؟ علي (ع) دختر را به سينه چسبانيد و او را بوسيد.(9)

شیخ صدوق، مى‌گوید: حضرت زینب (س) نیابت خاصى از طرف امام حسین (ع) داشت و مردم در مسائل حلال و حرام به او مراجعه كرده و از او مى‌پرسیدند، تا اینكه حضرت سجاد (ع) بهبود یافت.(10)

در مدت خلافت اميرالمومنين (ع) در کوفه، زينب (س) به ارشاد و تعليم زنان اشتغال داشت، و نقل شده است که زينب (ع) در کوفه مجلس درسي براي زن‌ها تشکيل داد و براي آنها قرآن را تفسير می‌کرد.(11)

نقل شده است که روزي مشغول تلاوت قرآن بود، در اين هنگام پدرش علي (ع) صداي او را شنيد. حضرت زينب تفسير بعضي از اين آيات قرآني را از پدرش سؤال مي‌کند. علي (ع) به سختي تحت‌تأثير هوش و ذکاوت زينب (س) قرار گرفته، لذا اشاراتي به آينده دختر گرامي خود زينب کرد. حضرت زينب در پاسخ پدر گفت: مادرم فاطمه (س) مرا به اين مطالب، آگاه کرده تا مرا براي فردايم آماده سازد.(12)

«زينب در فصاحت و بلاغت و پارسايي و عبادت همانند پدرش علي (ع) و مادرش فاطمه (ع) بود».(13) از برخي مورخين نقل شده که: «تهجد و شب‌زنده‌داري زينب (س) در تمام مدت عمرش ترک نشد؛ حتي شب يازدهم محرم، که از حضرت سجاد (ع) روايت شده است که فرمود: در آن شب عمه‌ام زينب را ديدم در جامه‏ نماز نشسته و مشغول عبادت است».(14) همچنین از ایشان نقل شده است که فرمود: همانا عمه‌ام زينب همه‏ نمازهاي واجب و مستحب خود را در طول مسير ما از کوفه به شام ايستاده می‌خواند، و در بعضي از منزل‌ها نشسته نماز خواند و اين هم به جهت گرسنگي و ضعف او بود، زيرا سه شب بود که غذايي را که به او می‌دادند ميان اطفال تقسيم می‌کرد، زیرا آن مردمان (سنگ‌دل) در هر شبانه‌روز به ما يک قرص نان بيشتر نمی‌دادند.(15)

از سخنان حضرت زينب (س) در طول مسافرت کربلا و کوفه و شام و سخنراني‌هايي که در فرصت‌هاي مختلف در برابر ستمکاران آن زمان و مردم ديگر ايراد فرموده به خوبي معلوم می‌شود که مراتب علم و کمال آن بانوي بزرگوار از راه تحصيل و تعليم و اکتسابي نبوده، بلکه به او الهام مى‌شده است. شاهد اين مطلب کلام امام چهارم (ع) است که پس از خطبه‏ کوفه به او فرمود: اى عمه تو بحمدالله دانشمند بدون آموزگار و فهمیده بدون آموزنده هستی.(16)

(در همین زمینه: تجلی خدا در کلمه؛ شرح کلمات زينب کبری(س))

بهترين جلوه‌گاه براي شناخت شخصيت وجودي زينب (ع) همان سفر تاريخي کربلا و به دنبال آن خواندن ماجرای اسارت زينب و همراهان او در کوفه و شام و برخورد با ستمگران و ياغيان آن زمان است. زينب کبري (س) وقتي احساس کرد مسئوليت بزرگ جهاد در راه دين به دوشش آمده، با کمال شهامت و فداکاري از خانه و زندگي خود دست کشيد و فرزندان خود را نيز براي قرباني به همراه خود به قربانگاه نينوا آورد، و در همه جا، ياري مهربان و دلسوز براي رهبر ين قيام مقدس يعني حضرت امام حسين(ع) بود.

خطابه‌هاي زينب کبری (س) در اوج فصاحت، بلاغت، موقعيت‌شناسي و تأثيرگذاري است. به عنوان نمونه به دو جمله جاودانی و تأثيرگذار او اشاره می‌کنیم. او در روز یازدهم محرم وقتی که در قتلگاه کنار بدن پاره پاره برادرش امام حسین (ع) آمد، به جای ناله و ضعف در برابر دشمن، با استواری و عظمت آن بدن را با دست‌هایش اندکی بلند نمود و عرض کرد: الهی تقبل منا هذا القربان(17)؛ خدایا! این قربانی را از ما بپذیر.

بر همین اساس، در مجلس ابن‌زیاد در کوفه، هنگامی که ابن‌زیاد از روی شماتت به زینب (س) گفت: “دیدی که خداوند با برادر و خاندانت چه کرد؟” در پاسخ فرمود: مَا رَاَیتُ إِلاَّ جَمِیلا …؛ جز زیبایی چیزی ندیدم.(18)

در تاريخ وفات حضرت زينب (س) اختلاف‌نظر است. به اعتقاد برخی، حضرت زینب در شب یك‌شنبه 15 رجب سال 63 هجرى قمرى در ضمن سفرى كه به همراه همسر گرامی خود عبداللّه بن جعفر به شام رفته بود، رحلت فرموده رسیده و بدن مطهر آن بانوى بزرگوار در همان جا دفن گردید.(19) ولی مشهور آن است که وفات آن بانوي بزرگوار در شب يکشنبه چهاردهم ماه رجب سال 62 هجري اتفاق افتاد؛ يعني حدود يک سال و نيم پس از واقعه‏ جانگداز کربلا.(19). در محل دفن و قبر او نيز اختلاف است که برخي قبر آن بانوي محترمه را در مدينه و جمعي آن را در شام و گروهي در قاهره‏ مصر می‌دانند.(20)

(در همین زمینه: زینب(س) از ولادت تا وفات/ داستان شرط ضمن عقد حضرت زینب(س) سندیت تاریخی ندارد)
(در همین زمینه: حضرت زینب(س) چگونه رحلت کردند و در کجا به خاک سپرده شدند؟)

پی‌نوشت
1.    زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، سید هاشم رسولی محلاتی، انتشارات فرهنگ اسلامی، 1375، ص252.
2.    حضرت زینب کبری، ج1، ص45؛ سوگنامه فدک، سید محمد تقی نقوی، نشر الهادی، 1374.
3.    سوگنامه فدک، سید محمد تقی نقوی، نشر الهادی، 1374، ص113.
4.    زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، سید هاشم رسولی محلاتی، ص253.
5.    اعیان الشیعه، ج7، ص137؛ دانشنامه امیرالمومنین (ع)، محمد محمدی ری شهری.
6.    فرهنگ فاطمیه، مهدی نیلی پور.
7.    ریاحین الشریعه، ج3، ص210.
8.    ترجمه مقاتل الطالبین، سید هاشم رسولی محلاتی، ص89؛ علل الشرایع، ج1، ص236؛ زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، سید هاشم رسولی محلاتی، ص253.
9.    ریاحین الشریعه، ج3، ص54؛ زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، سید هاشم رسولی محلاتی، ص255.
10.    برگرفته از پایگاه اینترنتی شهید آوینی.
11.    خصائص زینبیه جزایری، ص27.
12.    الگوهای رفتاری حضرت زهرا، حلیمه صفری.
13.    بانوی شجاع قهرمان کربلا، ص61.
14.    ریاحین الشریعه، ج3، ص61.
15.    همان، ص62.
16.    زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، سید هاشم رسولی محلاتی، ص255.
17.    علامه سید عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین، ص379.
18.    علامه طبرسی، اعلام الوری، ص247؛ کامل ابن اثیر، ج4، ص82.
19.    برگرفته از پایگاه اینترنتی شهید آوینی.
20.    زندگانی حضرت فاطمه و دختران آن حضرت، سید هاشم رسولی محلاتی، ص233.