حریم خصوصی محدوده معقولی است که فرد انتظار دارد از دسترس دیگری مصون بماند. این دیگری، هم می‌تواند دولت باشد و هم سایر اشخاص حقیقی و حقوقی. حریم خصوصی در فضای مجازی تعریفی جز این ندارد، اما این فضا باعث شده تهدیدات و فرصت‌های جدیدی درحریم خصوصی افراد ایجاد شود. در این گزارش نگاهی داریم به این تهدید‌ها و فرصت‌ها.
* حریم خصوصی چه ارتباطی به اینترنت دارد؟
ابتدا باید به ریشه حریم خصوصی بپردازیم. حریم خصوصی از زمانی اهمیت پیدا میکند که فرد اهمیت دارد و بدون فرد، حریم او هم وجود نخواهد داشت. از این‌روست که حریم خصوصی یک مفهوم مدرن است. در گذشته آنچه مهم بود جمع و جامعه بود و از این‌رو حریم جامعه یعنی مرز اهمیت پیدا کرده است. این گونه است که جنگ‌ها در گذشته از نظر کمی بسیار بودند و توجه زیادی هم به آنها شده است. با این حال در دوران مدرن با رشد تفکرات انسانگرایانه فرد اهمیت می‌یابد و همین موضوع خود را در حریم خصوصی نشان می‌دهد. حال توجه به این نکته جالب و ضروری است که همین فرد، تاثیرگذارترین عنصر در فضای مجازی است. فرد است که به اینترنت به مثابه کاربر آن هویت می‌بخشد. این موضوع بخصوص در سال‌های جدید و با ظهور شبکه‌های اجتماعی شکل تازه‌ای به خود گرفته است، چون در شبکه اجتماعی، آن که در مرکز توجه است همین کاربر یا به عبارتی فرد است. اوست که تولید محتوا میکند، نظر می‌دهد و جریان می‌سازد. حال که معلوم شد چرا و چگونه موضوع حریم خصوصی با فضای مجازی و شبکه اجتماعی گره خورده است باید به بسترهای مناسب نقض حریم خصوصی در فضای اینترنت بپردازیم و بعد از آن به این موضوع خواهیم پرداخت که چه کسانی با چه اهدافی اقدام به نقض حریم خصوصی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌کنند.
* ناشناخته ماندن، فرصتی برای نقض حریم
بستر اول این است که فرد یا کاربر در فضای مجازی امکان ناشناخته ماندن دارد. درست است که سازمان‌های اطلاعاتی و پلیسی و نیز هکرهای حرفه‌ای توانایی تشخیص هویت را دارند و درست است که بسیاری از کاربران با هویت معلوم در این فضا حاضر می‌شوند، اما مهم این است که امکان ناشناس ماندن برای کاربران در وضع عادی وجود دارد. این ناشناخته ماندن به صورت همزمان می‌تواند فرصت و تهدیدی برای حریم خصوصی در فضای مجازی باشد. از سویی فردی که ناشناخته بماند در حقیقت فردی جدید یا هویتی متفاوت برای خود اعتبار میکند تا حریم خصوصی واقعی او مصون بماند و از سوی دیگر همین فرد می‌تواند تهدیدی برای دیگر کاربران اینترنتی باشد. او می‌تواند با همین هویت نامعلوم تخلفات مختلفی انجام دهد که یکی از آنها نقض حریم خصوصی است.
* آنلاین بودن، خطری برای نقض حریم خصوصی
علاوه بر این، میل شدید و روزافزون کاربران برای آنلاین بودن و انجام کارهای شخصی خود در محیط مجازی این فضا را به عنوان محملی مناسب برای نقض حریم خصوصی بدل میکند. امروزه بخصوص با گسترش تلفن‌های هوشمند و نرم‌افزارهای کاربردی آنها و نیز توسعه اینترنت‌های همراه (وای ـ فای، وایمکس و تلفن همراه) اکثر کاربران تقریبا در همه ساعات شبانه‌روز آنلاین هستند و تمام کارهای خود را از راه رفتن تا غذا خوردن و مکان‌های مورد علاقه و خبر خواندن در محیط مجازی پی می‌گیرند. وجود چنین اطلاعاتی در محیط مجازی بسیاری از افراد بخصوص دولت‌ها، شرکت‌ها و هکرهای حرفه‌ای یا حتی کاربران مبتدی را که به دنبال ارتکاب جرم به انگیزه‌های مختلف هستند، وسوسه میکند از این محیط استفاده کنند.
* انحصار، راهی به حریم شخصی
بستر دیگر نقض حریم خصوصی، انحصار خدمات‌رسانی در اینترنت است. درست است که در فضای کنونی شرکت‌های مختلفی به ارائه اطلاعات در محیط مجازی اقدام می‌کنند، ولی همه می‌دانند سرویس‌دهنده‌های برتر اینترنت چند شرکت معدود هستند. بخصوص اگر بخواهید در یک شبکه اجتماعی عضو شوید ترجیح شما این خواهد بود که به شبکه عام‌الشمول‌تر بروید. حال این شرکت‌ها با وضع قواعد پیچیده و آمره به عنوان قواعد حریم خصوصی، به صورت ظاهری با رضایت فرد اقدام به نقض حریم خصوصی کاربر می‌کنند. اگر شما هم مثل بسیاری از افراد بدون خواندن قراردادهای طولانی(و البته اغلب به زبان انگلیسی) شرکت‌ها دکمه قبول دارم را فشار دادید بدانید احتمالا به این شرکت‌ها اجازه نقض حریم خصوصی خود را داده‌اید.
* دولت‌ها، ناقضان اصلی حریم خصوصی
دولت‌ها می‌توانند به عنوان یک ناقض بزرگ حریم خصوصی در محیط فضای مجازی شناخته شوند. دلیل این موضوع در وقایع یازدهم سپتامبر آمریکا نهفته است. در این وقایع دولت آمریکا(و پس از آن بیشتر دولت‌های جهان) به این نتیجه رسیدند که در دوگانه حریم خصوصی و امنیت باید طرف امنیت را بگیرند. حاصل این نظریه بعدها در قالب شنود تلفن‌های شهروندان آمریکایی دیده شد. قانونی که تا این روزها هم معتبر است و در آمریکا اجرا می‌شود. همین وضع در رسوایی اخیر دولت آمریکا دیده می‌شود؛ رسوایی‌ای که به وسیله ادوارد اسنودن افشا و معلوم شد دولت آمریکا بدون اطلاع مردم آمریکا اقدام به نظارت بر عملکرد کاربران اینترنتی این کشور و حتی برخی کشورهای دیگر میکند.
* شرکت‌ها و کسب درآمد از حریم افراد
از سوی دیگر، شرکت‌های مختلفی در جهان هستند که یکی از منابع درآمدشان همین نقض حریم خصوصی یا استفاده از اطلاعات شخصی است. همان‌طور که بیان شد اغلب این موضوع بظاهر با اطلاع و رضایت، ولی در باطن به صورت کاملا ناآگاهانه اتفاق می‌افتد. شرکت‌ها با رصد فعالیت کاربران در محیط اینترنت، علاقه‌مندی‌ها و سایر اطلاعات کاربران را متوجه می‌شوند و آنگاه با فروش این اطلاعات به شرکت‌های تولیدکننده کالا و خدمات، درآمد به‌دست می‌آورند. مثال بارز این موضوع جستجو در گوگل است. وقتی شما یک برند را در گوگل سرچ کنید گوگل می‌تواند با اطلاع دادن این جستجو به آن برند، نام شما را در زمره علاقه‌مندان این شرکت درآورد و در نهایت کار شرکت برای تبلیغات هدفمند را ساده کند.
* هکرها و کاربران؛ ناقضانی با انگیزه‌های مختلف
در نهایت باید به هکرها و حتی کاربران ساده اینترنت اشاره کرد. هکرها با انگیزه‌های مختلف، از شرافتمند گرفته تا کسب پول، به نقض حریم خصوصی افراد اقدام می‌کنند. در عین حال برخی کاربران هم هستند که با انگیزه‌های شخصی، حریم خصوصی کاربران دیگر را نقض می‌کنند. همه ما خبر‌های بسیار اینچنینی را شنیده‌ایم که عمومی‌ترین آن انتشار عکس‌های خصوصی فرد مورد علاقه برای ازدواج بعد از شکست‌های عشقی است.
البته در فضای مجازی علاوه بر ناشناخته بودن، ابزارهای دیگری برای حفظ حریم خصوصی وجود دارد. مثلا این که بسیاری از شرکت‌ها حداقل راه را بر هکرها می‌بندند و سعی دارند با انواع و اقسام کارهای فنی مانع نقض حریم کاربران خود شوند یا این که رسانه‌ها بشدت به موضوع حریم خصوصی افراد حساسند و هر خبری در این رابطه بزودی به تیتر رسانه‌های جهان تبدیل می‌شود. با این حال فضای مجازی در اینجا هم مثل همه ساحت‌های دیگر (از نسبت حریم خصوصی با علم گرفته تا اخلاق و تا امنیت اجتماعی و سیاسی) یک چاقوی برنده است. در این روزها که کاربران دارند به اصلی‌ترین قطب اینترنت تبدیل می‌شوند این خود ما هستیم که به دیگران اجازه می‌دهیم وارد حریم خصوصی ما شوند یا نه.
