الرحمن الرحیم
ﻫﻢ ﺭﺣﻤﺘﻰ ﻋﺎﻡ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﻫﻢ ﺭﺣﻤﺘﻰ ﺧﺎﺹ ﺑﻪ ﻧﻴﻜﺎﻥ.
-ترجمه تفسیر المیزان

این دو صفت که از مهم ترین اوصاف الهى است در نمازهاى روزانه ما حداقل 30 بار تکرار مى شوند (دو مرتبه در سوره حمد و یک مرتبه در سوره اى بعد از آن مى خوانیم) و به این ترتیب 60 مرتبه خدا را به صفت رحمتش مى ستائیم.

این در حقیقت درسى است براى همه انسان ها که خود را در زندگى بیش از هر چیز به این اخلاق الهى متخلق کنند، به علاوه اشاره اى است به این واقعیت که اگر ما خود را عبد و بنده خدا مى دانیم، مبادا رفتار مالکان بى رحم نسبت به بردگانشان در نظرها تداعى شود.

آوردن رحمان و رحیم بعد از ربّ العالمین اشاره به این نکته است که: ما در عین قدرت، نسبت به بندگان خویش، با مهربانى و لطف رفتار مى کنیم. این بنده نوازى و لطف خدا، بندگان را شیفته او مى سازد که با یک دنیا علاقه بگویند: الرَّحْمنِ الرَّحیمِ .

pan style="font-size: small; font-family: tahoma,arial,helvetica,sans-serif;">ﻣﻌﻨﻰ ﺭﺣﻤﻦ ﻭ ﺭﺣﻴﻢ ﻭ ﻓﺮﻕ ﺁﻥ ﺩو
رﺣﻤﺎﻥ ﻭ ﺭﺣﻴﻢ، ﺩﻭ ﺻﻔﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺍﺯ ﻣﺎﺩﻩ ﺭﺣﻤﺖ ﺍﺷﺘﻘﺎﻕ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺍﻧﺪ، ﻭ ﺭﺣﻤﺖ ﺻﻔﺘﻰ ﺍﺳﺖ ﺍﻧﻔﻌﺎﻟﻰ، ﻭ ﺗﺎﺛﺮ ﺧﺎﺻﻰ ﺍﺳﺖ ﺩﺭﻭﻧﻰ، ﻛﻪ ﻗﻠﺐ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺩﻳﺪﻥ ﻛﺴﻰ ﻛﻪ ﻓﺎﻗﺪ ﭼﻴﺰﻯ ﻭ ﻳﺎ ﻣﺤﺘﺎﺝ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﻯ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻘﺺ ﻛﺎﺭ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﻛﻨﺪ، ﻣﺘﺎﺛﺮ ﺷﺪﻩ، ﻭ ﺍﺯ ﺣﺎﻟﺖ ﭘﺮﺍﻛﻨﺪﮔﻰ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺟﺰﻡ ﻭ ﻋﺰﻡ ﺩﺭ ﻣﻰ ﺁﻳﺪ، ﺗﺎ ﺣﺎﺟﺖ ﺁﻥ ﺑﻴﭽﺎﺭﻩ ﺭﺍ ﺑﺮ ﺁﻭﺭﺩ، ﻭ ﻧﻘﺺ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺟﺒﺮﺍﻥ ﻛﻨﺪ، ﭼﻴﺰﻯ ﻛﻪ ﻫﺴﺖ ﺍﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺎ ﻟﻮﺍﺯﻡ ﺍﻣﻜﺎﻧﻴﺶ ﺩﺭ ﺑﺎﺭﻩ ﺧﺪﺍ ﺻﺎﺩﻕ ﻧﻴﺴﺖ، ﻭ ﺑﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺩﻳﮕﺮ، ﺭﺣﻤﺖ ﺩﺭ ﺧﺪﺍﻯ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﻯ ﺗﺎﺛﺮ ﻗﻠﺒﻰ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻧﻮﺍﻗﺺ ﺍﻣﻜﺎﻧﻰ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺣﺬﻑ ﻛﺮﺩ، ﻭ ﺑﺎﻗﻰ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺭﺍ ﻛﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺍﻋﻄﺎﺀ، ﻭ ﺍﻓﺎﺿﻪ، ﻭ ﺭﻓﻊ ﺣﺎﺟﺖ ﺣﺎﺟﺘﻤﻨﺪ ﺍﺳﺖ، ﺑﻪ ﺧﺪﺍ ﻧﺴﺒﺖ ﺩﺍﺩ.

ﻛﻠﻤﻪ (ﺭﺣﻤﺎﻥ) ﺻﻴﻐﻪ ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ ﻛﺜﺮﺕ ﻭ ﺑﺴﻴﺎﺭﻯ ﺭﺣﻤﺖ ﺩﻟﺎﻟﺖ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ، ﻭ ﻛﻠﻤﻪ (ﺭﺣﻴﻢ) ﺑﺮ ﻭﺯﻥ ﻓﻌﻴﻞ ﺻﻔﺖ ﻣﺸﺒﻬﻪ ﺍﺳﺖ، ﻛﻪ ﺛﺒﺎﺕ ﻭ ﺑﻘﺎﺀ ﻭ ﺩﻭﺍﻡ ﺭﺍ ﻣﻴﺮﺳﺎﻧﺪ، ﭘﺲ ﺧﺪﺍﻯ ﺭﺣﻤﺎﻥ ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ ﺧﺪﺍﻯ ﻛﺜﻴﺮ ﺍﻟﺮﺣﻤﺔ، ﻭ ﻣﻌﻨﺎﻯ ﺭﺣﻴﻢ ﺧﺪﺍﻯ ﺩﺍﺋﻢ ﺍﻟﺮﺣﻤﺔ ﺍﺳﺖ، ﻭ ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﻛﻠﻤﻪ ﺭﺣﻤﺖ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﻟﺎﻟﺖ ﻛﻨﺪ ﺑﺮ ﺭﺣﻤﺖ ﻛﺜﻴﺮﻯ ﻛﻪ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎﻝ ﻋﻤﻮﻡ ﻣﻮﺟﻮﺩﺍﺕ ﻭ ﺍﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺍﺯ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﻭ ﻛﺎﻓﺮ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ، و ﻧﻴﺰ ﺑﻬﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺮ ﺁﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﻛﻠﻤﻪ (ﺭﺣﻴﻢ) ﺑﺮ ﻧﻌﻤﺖ ﺩﺍﺋﻤﻰ، ﻭ ﺭﺣﻤﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻭ ﺑﺎﻗﻰ ﺍﻭ ﺩﻟﺎﻟﺖ ﻛﻨﺪ، ﺭﺣﻤﺘﻰ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻤﺆﻣﻨﻴﻦ ﺍﻓﺎﺿﻪ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ، ﻭ ﺩﺭ ﻋﺎﻟﻤﻰ ﺍﻓﺎﺿﻪ ﻣﻰ ﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﻓﻨﺎ ﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺍﺳﺖ، ﻭ ﺁﻥ ﻋﺎﻟﻢ ﺁﺧﺮﺕ ﺍﺳﺖ، ﻫﻢ ﭼﻨﺎﻥ ﻛﻪ ﺧﺪﺍﻯ ﺗﻌﺎﻟﻰ ﻓﺮﻣﻮﺩ: (ﻭَ ﻛﺎﻥَ ﺑِﺎﻟْﻤُﺆْﻣِﻨِﻴﻦَ ﺭَﺣِﻴﻤﺎً، ﺧﺪﺍﻭﻧﺪ ﻫﻤﻮﺍﺭﻩ، ﺑﻪ ﺧﺼﻮﺹ ﻣﺆﻣﻨﻴﻦ ﺭﺣﻴﻢ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ)،  ﻭ ﻧﻴﺰ ﻓﺮﻣﻮﺩﻩ: (ﺇِﻧﱠﱠﻪُ ﺑِﻬِﻢْ ﺭَﺅُﻑٌ ﺭَﺣِﻴﻢٌ، ﺑﺪﺭﺳﺘﻰ ﻛﻪ ﺍﻭ ﺑﻪ ﺍﻳﺸﺎﻥ ﺭﺋﻮﻑ ﻭ ﺭﺣﻴﻢ ﺍﺳﺖ)، ﻭ ﺁﻳﺎﺗﻰ ﺩﻳﮕﺮ، ﻭ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ ﺑﻌﻀﻰ ﮔﻔﺘﻪ ﺍﻧﺪ: ﺭﺣﻤﺎﻥ ﻋﺎﻡ ﺍﺳﺖ، ﻭ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﺆﻣﻦ ﻭ ﻛﺎﻓﺮ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ، ﻭ ﺭﺣﻴﻢ ﺧﺎﺹ
تفسیر المیزان

بحثی علمی و تخصصی
رحمتِ فراگير الهي (رحمت رحمانيه) و رحمت خاص او (رحمت رحيميّه) در اين آيه ی كريمه دو دليل بر انحصار حمد به خداوند است؛ زيرا رحمت فراگير كه مؤمن و كافر را در بر مي گيرد و همچنين رحمت خاص كه ويژه ی مؤمن است، در انحصار خداست و چنين رحمتي سبب استحقاقِ  حمد است. پس پرورش دهنده ی موجودات، خدايي است كه رحمتي فراگير براي همه و رحمتي ويژه براي مؤمنان دارد و چنين پرورش و پرورنده اي سزاوار ستايش است.
تسنیم

ربوبیت ممدوح در سایه سار رحمت
قرآن كريم دو گونه ربوبيّت ترسيم مي كند: ربوبيّت ممدوح و ربوبيّت مذموم و در مواردي سخن از ربوبيّت مذموم دارد؛ مانند سخن فرعون كه خود را ربّ برتر بني اسرائيل معرفي كرد: ﴿فقال أنا ربّكم الأعلي﴾  و يا سخن حضرت يوسف (عليه السلام) به مصاحب خود در زندان: ﴿اذكرني عند ربّك﴾ و كلام خداي سبحان
﴿فأنسيه الشيطان ذكر ربّه﴾  كه درباره ی ربوبيّت مذموم عزيز مصر است و يا سخن ديگرِ حضرت يوسف (عليه السلام) كه ربوبيّت مذموم ارباب متفرق را نفي مي كند: ﴿يا صاحبي السجن ءأرباب متفرقون خيرٌ أم الله الواحد القهّار}. امّا ربوبيّت خداي سبحان كه بر اساس رحمت است محمود و پسنديده است.
تفسیر تسنیم