حجت‌الاسلام محمدی، معاونت پژوهشی حوزه‌های علمیه در سال 1382، اهداف معین‌شده برای حوزه را چنین بیان می‌کند: «هدف آرمانی حوزه‌های علمیه، ترویج عبودیت از طریق فهم، ابلاغ و اجرای دین، ترسیم شد. در حقیقت ما برای رسیدن به این سه هدف (فهم دین، ابلاغ دین، اجرای دین) در تلاش و تحقیق هستیم.» او با اشاره به سهم هریک از بخش‌های فهم، ابلاغ و اجرای دین می‌گوید: «مثلاً دانش پژهان، در سطح یک باید به بیست درصد از فهم دین دست یابند و حدود پانزده الی بیست درصد، هم ابلاغ دین. برای اجرای دین که در سه حیطه مدیریت دینی، کارشناسی دینی و مشاوره در امور دینی تعریف شده، سطح خاصی تعیین نشده است.»

تبلیغ؛ اولویت اول حوزه‌های خواهران و انتقاداتی که مطرح است
این بدان معناست که اولویت اول در حوزه خواهران، تبلیغ است. چنان‌چه معاون پژوهشی سابق حوزه‌های علمیه با بیان این‌که «برنامه ما در برآوردن نیازهای تبلیغی، به شدت جامع بوده، به‌طوری‌که کمتر عنوانی پیدا می‌شود که نیاز تبلیغی باشد و ما در برنامه‌هایمان نداشته باشیم» به نقش سه هزار فارغ التحصیل سالانه حوزه‌ها -با آمار سال 1382- در رفع نیازهای تبلیغی جامعه، نگاهی به شدت امیدوارانه داشته است. این درحالی‌است که امروز، با رقمی چندین برابر این رقم، همچنان نیازهای تبلیغی جامعه، خصوصاً طیف جوان بی‌جواب مانده است. شاید بر همین اساس، حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی، معاون آموزش حوزه‌های علمیه خواهران در سال 1390 با بیان اینکه برای ایجاد تحول در حوزه علمیه خواهران باید اقداماتی نظیر تغییر دیدگاه جامعه و حتی حوزه به خواهران صورت گیرد و نگاه حوزه و مردم به بانوان طلبه، هم چون نگاه مقام معظم رهبری شود، منتقدانه می‌گوید: «امروز بانوان طلبه به عنوان افرادی وارد حوزه شده و تعالیم دینی را می‌آموزند که بتوانند برخی جلسات خانگی را اداره کنند و به برخی مسایل جزیی مردم پاسخ دهند. اگر این نگاه تصحیح شود، راه برای رسیدن به تحول هموارتر می‌شود.» نگاهی که نشان از واقع‌گرایی بیشتر در زمینه مهمترین هدف تحصیلی زنان طلبه دارد.

ب- سطوح آموزشی حوزه
هدف متفاوت، باعث شده است که نظام آموزشی حوزه خواهران و برادران نیز تفاوت‌هایی با یکدیگر داشته باشد. حوزه خواهران برخلاف حوزه برادران سطح یک (کاردانی) ندارد و برای سطح دو (کارشناسی) جذب داوطلب دارد؛ با این تذکر که داوطلبانی که بدون مدرک دیپلم وارد حوزه می‌شوند، برنامه تحصیلی‌شان در این مقطع 266 واحد است که حداقل 7 سال به طول می‌انجامد و داوطلبان دیپلم و بالاتر، حداقل 5 سال و 190 واحد درسی دارند. در حقیقت دوره سطح یک و دو حوزه خواهران به صورت کارشناسی پیوسته است. این در حالی است که برادران سطح دو، سه ساله می‌توانند این مقطع را طی کنند و سطح یک نیز 6 سال است.

سطح سه حوزه (کارشناسی ارشد) برای خواهران در حدود 50 واحد است که باید از میان دوازده رشته، رشته موردنظر خود را انتخاب کنند. رشته‌های سطح سه عبارتند از: تفسیر و علوم قرآن؛ فقه و اصول؛ فلسفه اسلامی؛ تاریخ اسلام؛ مطالعات اسلامی زنان؛ اخلاق و تربیت اسلامی؛ مدرسی ادبیات عرب؛ کلام اسلامی؛ کلام با گرایش مذاهب اسلامی؛ کلام با گرایش امامت؛ کلام با گرایش مهدویت؛ تبلیغ با گرایش حج. انتخاب رشته در این سطح تنها در حوزه خواهران است و در حوزه برادران دروس همچنان مانند سابق در یک سال ادامه می‌یابد.

حجت‌الاسلام و المسلمین حسینی، معاون آموزش حوزه‌های علمیه خواهران در سال 1390 در گفت‌وگو با افق حوزه در مورد این مسأله توضیح داده است: «نظام آموزشی حوزه علمیه خواهران به دنبال کاربردی نمودن آموزه‌های حوزوی است؛ یعنی طلاب خواهر با 5 سال تحصیل وارد رشته‌ها و گرایش‌های تخصصی می‌شوند تا بتوانند خدمات علمی و تبلیغی مناسبی را به جامعه ارائه کنند.»

به دنبال نیل به این هدف، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمودرضا جمشیدی، مدیر حوزه‌های علمیه خواهران، به آماری در این زمینه اشاره کرده و با بیان این‌که نزدیک به ۶۰ هزار مبلغ خواهر در کشور فعالیت دارند، گفت: «در ماه مبارک رمضان ۶۱ هزار و ۳۳۱ مورد اعزام توسط حوزه‌های علمیه خواهران صورت گرفته است.»

سطح چهار (دکترا)، سطحی تازه در حوزه خواهران است که به طور رسمی از سال تحصیلی 93-94، تنها در سه استان قم، تهران و اصفهان پذیرش و در گرایش‌های مختلف دو رشته فقه و اصول (فقه و خانواده؛ فقه سیاسی؛ فقه اقتصادی؛ فقه قضایی؛ فقه عبادی؛ فقه سلامت) و تفسیر و علوم قرآن (تفسیر تطبیقی؛ قرآن و علوم تربیتی؛ تفسیر مأثور؛ قرآن و ادبیات؛ قرآن و مستشرقان)، پذیرش طلبه داشته است.

ج- جنسیت‌محوری دروس ارائه‌شده در حوزه‌های علمیه
سطوح متفاوتی که بیان شد، تابع برنامه آموزشی متفاوت حوزه خواهران و برادران است. دروس معین‌شده این دو حوزه از تفاوت‌های عمده ساختاری و محتوایی برخوردارند و این اتفاق عامدانه و با برنامه‌ریزی صورت گرفته است. حجت‌الاسلام محمدی، معاونت پژوهشی حوزه‌های علمیه در سال 1382در مصاحبه با نشریه پیام حوزه بر جنسیت‌محور بودن برنامه‌ها تأکید داشته و می‌گوید: «جنسیت‌محوری یکی از نیازهای خواهران است که باید درنظر گرفته شود. مثلاً مباحث اخلاقی را با توجه به خصال خانم‌ها طرح می‌شود، یا در درس تاریخ، بر نقش زن در تاریخ و تحولاتی که زنان در تاریخ به وجود آورده‌اند، تکیه می‌کنیم به طوری که خانم‌ها خودشان را در تاریخ بیابند. به جای درس‌های کلیشه‌ای بی‌هویت، مثل زنان قهرمان در تاریخ، جایگاه زن را در تاریخ تبیین می‌کنیم.» در همین راستا «از نود کتاب درسی حوزه‌های خواهران، تنها دو عنوان آن با حوزه‌های برادران مشترک است.»

د- امکان تحصیل متناسب با هر شرایطی
علاوه بر تفاوت‌های آموزشی بیان‌شده، یکی دیگر از عمده‌ترین تفاوت‌های ساختار حوزه خواهران نسبت به برادران، وسعت آموزش‌های غیرحضوری و نیمه‌حضوری در آن است. به‌طوری‌که دوره نیمه‌حضوری سطح دو از سال 1387 با هدف قرار دادن زنانی که به خاطر مشکلات و اشتغالاتی مانند خانه‌داری و اشتغال، آغاز شد و در ادامه دوره نیمه‌حضوری و غیرحضوری سطح سه نیز از سال 1388 و دوره پاره وقت نیز از سال 1390راه‌اندازی شد.

ساختار جدید، با اهداف مادری و همسری در اسلام سازگاری داشته و در سطوح بالاتر از استقبال بیشتری نیز برخوردار است. اما نکته‌ای که وجود دارد، تفاوت غنای علمی طلابی است که به صورت حضوری درس می‌خوانند؛ تفاوتی که به خاطر مواجهه چهره به چهره با استاد، حضور در فضای مباحثه و مناظره کلاس، فرصت استفاده از سؤالات سایرین و دیگر مسائل، وجود دارد و نمی‌توان منکر آن شد. به نظر می‌رسد باتوجه به اقبال خواهران طلبه به شیوه‌های غیرحضوری، باید راه‌حلی برای رفع این کمبودها و مشکلات نیز اندیشیده شود.

هـ- ۹۵ درصد اساتید حوزه‌های علمیه خواهران را زنان تشکیل می‌دهند
از سال 1363 تا امروز، حوزه علمیه خواهران نیز مانند هر نهاد دیگری، تغییرات ساختاری و محتوایی و کمی و کیفی زیادی داشته است؛ تغییراتی که با نیت بهبود شرایط ایجاد شده و می‌شود. اولین تغییر اساسی در حوزه‌ها، ایجاد یک نظام آموزشی و برنامه و محتوای واحد برای تمام حوزه‌های علمیه خواهران سطح کشور بود؛ اتفاقی که بعد از ایجاد مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، از سال 1376عملی شد.

بعد از تصویب برنامه آموزشی واحد، کلاس‌هایی زنانه که کمتر حوزوی مردی، حضور در آنها را می‌پذیرفت، یکی از مهمترین دغدغه‌های حوزه‌های علمیه خواهران بود. با تأسیس مرکز تربیت مدرس حضرت صدیقه کبری سلام‌الله‌علیها در شهر قم، با هدف جذب طلاب واجد شرایط و تربیت مدرس، با اولویت تأمین استادان مدارس علمیه مناطق محروم در سال 1386، این اتفاق عملی شد. بانوان طلبه پس از اتمام سطح 2 از سراسر کشور به قم آمده و در این مرکز مشغول تحصیل می‌شوند؛ فارغ‌التحصیلان این مرکز پس از گذراندن این دوره، برای تدریس به شهرستان‌های خود باز گشته و مشغول تدریس می‌شوند.

بنابر اعلام حجت الاسلام‌والمسلمین محمودرضا جمشیدی، مدیر حوزه‌های علمیه خواهران کشور که آذر ماه امسال در دیدار با اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس اعلام شد: «اکنون ۹۵ درصد اساتید حوزه‌های علمیه خواهران را بانوان تشکیل می‌دهند.»

حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینی، معاون آموزش حوزه‌های علمیه خواهران در سال 1390 در کنار برنامه‌هایی مانند ارائه لوح‌های فشرده، کتاب‌های جدید، جزوات آموزشی، کارگاه‌های دانش‌افزایی و مهارت‌افزایی و پاسخ‌گویی تلفنی اساتید و فضلای حوزه علمیه قم به نیازها و پرسش‌های اساتید در سراسر کشور، برای ارتقای سطح اساتید، یکی از برنامه‌هایی که در معاونت آموزش دنبال می‌شود را اجرای طرح اساتید ثابت حوزه‌های علمیه خواهران دانست و گفت: «درحال حاضر به دلیل ثابت نبودن اساتید، اساتید متعددی وارد نظام آموزشی و یا از آن خارج می‌شوند که این کار باعث ارزیابی‌های مکرر، دوره‌های متعدد دانش افزایی و… می‌شود. با اجرای این طرح، علاوه بر برطرف شدن این مشکلات، اساتید با دلگرمی و امید بیشتری به تدریس می‌پردازند.»

آمار رو به رشد
در کنار تمام فراز و فرودهای بیان‌شده، طی سال‌های گذشته، آمار روبه‌رشدی از حوزه خواهران به گوش می‌رسد، به‌طوری‌که طی آخرین گزارش‌های ارائه‌شده در آذرماه امسال از سوی آیت‌الله مرتضی مقتدایی، رییس شورای سیاست‌گذاری حوزه‌های علمیه خواهران، تعداد حوزه‌های علمیه خواهران سراسر کشور به بیش از 450 مدرسه رسیده است؛ این رقم در سال 1382 در حدود 200 مدرسه بود. تعداد طلاب خواهر مشغول به تحصیل در حال حاضر بالغ بر 70هزار نفر و فارغ‌التحصیلان نیز حدود 98هزار نفر هستند.

حجت‌الاسلام محمدی، معاونت پژوهشی حوزه‌های علمیه در سال 1382در پایان صحبت‌های خود با ابراز امیدواری از روند روبه‌رشد حوزه‌های خواهران می‌گوید: «در ده سال آینده جامعه ما شاهد حضور پرشور و فعال حوزه خواهران در عرصه آثار مکتوب و مجامع علمی مثل دبیرستان‌ها، دانشگاه‌ها، شهرها و مراکز مذهبی خواهد بود. این حضور، آن‌قدر درخشان و قابل توجه خواهد بود که عده‌ای صحبت از تعدیل خواهند کرد و شما این رویداد زیبا را خواهید دید.»

امروز و بعد از گذشت بیش از یک دهه از این صحبت‌ها، حجت‌الاسلام‌والمسلمین علی‌اکبر حصاری، معاون پژوهشی حوزه‌های علمیه خواهران با بیان این‌که 250 طرح پژوهشی در مدارس علمیه خواهران با علاقه و ابتکار طلاب به سرانجام رسیده، آماری این‌چنین ارائه می‌دهد: «در حال حاضر متجاوز از 10 هزار نفر طلبه خواهر در زمینه پژوهش فعال هستند، 234 کانون پژوهشی را در مدارس سطح دو خواهران در کشور داریم و این کانون‌ها، یک تشکل طلبه محور هستند. همچنین 41 انجمن پژوهشی در مدارس علمیه سطح سه خواهران در کشور داریم و 500 هسته پژوهشی هم با حداقل پنج عضو در مدارس علمیه خواهران فعال است.»

این به معنای تعدیل رویکرد حوزه خواهران از تبلیغی صرف به پژوهش‌محوری است، چنان‌چه حجت‌الاسلام حصاری توضیح می‌دهد: «در حوزه‌های علمیه خواهران رویکرد پژوهش‌محور شدن نظام آموزشی دنبال می‌شود و فعالیت پژوهشی طلاب خواهر در ارزشیابی علمی آن‌ها سهیم می‌شود.» وی تصریح می‌کند: «در سال‌های گذشته مدیران به دنبال تاسیس و توسعه مدارس علمیه خواهران بودند و ارتقای کمی را در این زمینه دنبال می‌کردند، اما اکنون به دنبال ارتقای کیفی این مدارس و گسترش فعالیت‌های پژوهشی در آن هستیم.»

*منتشرشده در ویژه‌نامه زنان روزنامه صبح نو

صفحات: 1· 2