معراج یا إسرا، سیر شبانه رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم است از مکه به مسجدالاقصی و از آن‌جا به آسمان‌ها: «سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَ‌ی بِعَبْدِهِ لَيلًا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَ‌امِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی» (1). واقعه‌ای که در سال‌های آخر اقامت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در مکه اتفاق افتاد و در طی آن، برخی نشانه‌های بزرگ پروردگار به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نشان داده شد (2). دربارة تاريخ معراج پيامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم اقوال مختلفي وجود دارد، بعضي گفته‌اند در شب هفدهم يا بيست و يكم ماه مبارك رمضان شش ماه پيش از هجرت واقع شده‌، برخي گفته‌اند كه در ماه ربيع‌الاول دو سال بعد از بعثت بوده است‌، بعضي هم بيست و هفتم ماه رجب سال دوم هجرت ذكر كرده‌اند.

اتفاقات معراج و مشاهدات آن، خود مجالی واسع و بررسی جدایی می‌طلبد، اما آن‌چه در این یادداشت و به بهانه سالروز معراج قصد پرداختن به آن را داریم، آشنایی با کسی است که افتخار آن را داشت که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از خانه او به آسمان‌ها برود و کاشانه‌اش محل عروج رسول خاتم باشد (3).

تبار ام‌هانی
ام‌هانی که از او با نام‌هایی چون فاخته (4) و فاطمه (5) نیز یاد شده است، دختر ابوطالب و فاطمه بنت اسد (6) و خواهر طالب، عقیل، جعفر و امیرالمؤمنین علیه‌السلام است.

در توصیف ابوطالب و فاطمه بنت اسد که سخن فراوان گفته شده است؛ زوجی که پدر و مادر امامت‌اند، جایگاهشان شناخته شده است و مبرهن. ام‌هانی در دامن چنین پدر و مادری و در کنار چنین برادران و پسرعمی رشد کرد و تربیت یافت.

ام‌هانیِ مسلمان
در میان نقل قول‌های مختلفی که وجود دارد، شواهدی نیز هست که بر اسلام‌آوردن او پیش از فتح مکه دلالت دارد؛ مانند تعیین سهمی از غنیمت‌های خیبر برای او پیش از فتح مکه (7). نکته دیگری که بر اسلام‌آوردن او پیش از فتح مکه و هجرت دلالت دارد، ماجرای آغاز و پایان اسراء و معراج از خانه اوست (8). ‌بعد از فتح مکه، او نیز به همراه دیگر زنان مسلمان با پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بیعت و سپس به مدینه هجرت کرد (9).

ام‌هانی و توجه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم
ام‌هاني همسر هيبره بن عمر بن هائذ مخزومي بود. شوهر او مشرك بود و زماني كه متوجه شد ام‌هاني به اسلام گرويده است، از مكه فرار كرد و به نجران رفته و در حال شرك از دنيا رفت (10).

نقلی است که بعد از فتح مکه و فرار هیبره، همسر ام‌هانی، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از او خواستگاری کرد، اما ام‌هانی به دو دلیل از پذیرش خواسته پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم عذرخواست. یکی به استناد آیه 33 سوره احزاب که می‌فرماید: «ای پیامبر! برای تو آن همسرانی را که مهرشان را داده‌ای، حلال کردیم و نیز کنیزانی را که خدا از غنیمت جنگی در اختیار تو قرار داده و دختران عمویت و دختران عمه‌هایت و دختران دایی تو و دختران خاله‌هایت که با تو مهاجرت کرده‌اند» (11) و ام‌هانی ازآن‌رو که از مهاجران نخستین به مدینه نبود، خود را در زمره مصداق‌های یادشده در این آیه نمی‌دید (12).

دلیل دوم آن‌که به خاطر داشتن چهار فرزند خردسال، احتمال می‌داد که نتواند وظیفه همراهی و همسری پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را به خوبی ادا کند (13). او خطاب به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم گفت: يا رسول‌الله، به خدا قسم! در جاهليت تو را از همه‌كس بيشتر دوست مي‌داشتم. اكنون كه زمان اسلام رسيده است، چگونه تو را دوست نداشته باشم؟! تو از چشم و گوشم نزد من محبوب‌تر و عزيزتري، اما اداي حق شوهر كاري سنگين و بزرگ است و من بيم آن دارم از انجام آن ناتوان باشم. من زني مصيبت‌ديده‌ام و چند فرزند دارم و براي تو جز زني آزاد از گرفتاري و مشكلات زندگي نمي‌تواند كارساز باشد (14).

پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نیز زمانی که با این پاسخ ام‌هانی مواجه شدند، او را ستوده و فرمودند: «هيچ زني در شترسواري و مهرباني با اطفال و مدارا و رعايت حال اقتصادي همسر چون زنان قريش نيست» (15). با این وجود برخی گزارش‌ها، ام‌هانی را در شمار همسران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم دانسته‌اند (16).

ام‌هانی، راوی روایات
ام‌هانی از زنان مجلله و نامی اسلام بوده است (17). او به خوبی محضر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را درک کرد؛ 48روایت از او در موضوعات مختلف فقهی، عقیدتی از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نقل شده است (18). بهترین نمونه آن‌ها این‌که او در سال دهم هجری، در حجه‌الوداع، همراه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بود و از نخستین راویان غدیر (19).

ام‌هانی از مهم‌ترین راویان دفاعیات فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها با ابوبکر در موضوع فدک (20) و از ناقلان حدیث ثقلین (21) به شمار می‌رود.

ام‌هانی بعد از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم
پس از رحلت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، ام‌هانی به عنوان حامی امامت و پشت برادر وارد عرصه شد. نامه امیرمؤمنان علیه‌السلام به ام‌هانی در موضوع نبرد جمل (22)، و گزارش او از عهدشکنی و توطئه طلحه و زبیر (23) از نکات برجسته زندگانی سیاسی و اجتماعی ام هانی در مدینه است.

ام‌هاني بعد از شهادت امیرالمومنین علیه‌السلام و تا قيام اباعبدالله علیه‌السلام و واقعه عاشورا، به حیات ادامه داد. از محل و زمان فوت این بانوی مؤمنه و عالمه اطلاعات دقیقی در دست نیست.

منابع
1.    سوره اسراء، آیه1.
2.    مجمع‌البیان، ج۶، ص۶۱۲.
3.    بحارالانوار، ج۱۸، ص۲۸۳.
4.    الطبقات، ج۸، ص۱۲۰.
5.    اسد الغابه، ج۶، ص۲۲۸.
6.    الطبقات، ج۸، ص۱۷۸.
7.    الطبقات، ج۸، ص۴۷.
8.    الطبقات، ج۱، ص۱۶۷.
9.    تذکرة الخواص، ص۲۲.
10.    انساب الاشراف، ج۲، ص۴۱.
11.    سوره احزاب، آیه50: « يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَكَ أَزْوَاجَكَ اللَّاتِي آتَيْتَ أُجُورَهُنَّ وَمَا مَلَكَتْ يَمِينُكَ مِمَّا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَيْكَ وَبَنَاتِ عَمِّكَ وَبَنَاتِ عَمَّاتِكَ وَبَنَاتِ خَالِكَ وَبَنَاتِ خَالَاتِكَ اللَّاتِي هَاجَرْنَ مَعَكَ.»
12.    الطبقات، ج۸، ص۱۲۱/ تاریخ طبری، ج۱۶، ص۶۱۹.
13.    الطبقات، ج۸، ص۱۲۰.
14.    وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۳۷.
15.    كافي، ج5، ص326.
16.    نهایة الارب، ج۱۸، ص۸.
17.    ریاحین الشریعه، ج3، ص449.
18.    اسد الغابه، ج۵، ص۶۲۴.
19.    الغدیر، ج۱، ص۱۸.
20.    الطبقات، ج۲، ص۲۴۰.
21.    مسند الرضا، ج۷، ص۲۰۹.
22.    الجمل، ص۲۱۲.
23.    الجمل، ص۲۳۳.