حضرت خدیجه كبرى (س) نخستین و برترین همسر رسول خدا (ص) و یكى از چهار زن برتر بهشتى است. او نخستین كسى است كه به رسول خدا ایمان آورد و تمام اموال و دارائى‌هاى خود را در راه پیشرفت اسلام هدیه كرد.

خدیجه (س) که 68 سال قبل از هجرت به‌دنیا آمد، از نسل پاکان و شجاعان بود. خانواده‌ای که‏ خدیجه را پرورش داد، از نظر شرافت ‏خانوادگی و نسبت‌های‏ خویشاوندی، در شمار بزرگ‌ترین قبیله‌های عرب جای داشت. خدیجه از قبیله هاشم بود و پدر و اقوامش از ثروتمندان قریش ‏بودند. مادرش فاطمه؛ دختر زائد بن اصم بود.(1) پدرش، خویلد بن اسد بن عبد العزی بن قصی بن کلاب بود. از این رو نسب وی با رسول خدا (ص) در قصی بن کلاب (جد چهارم رسول اللّه) متحد می‌شود.(2)

در مورد حضرت خدیجه (س) که از جمله زنان برگزیده الهی است، چندین روایت نقل شده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

خدا چهار زن را برگزید، مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه.(3) بعد از خود رسول اللّه (ص) و علی بن ابی طالب؛ خدیجه اولین زن مسلمان است که این فضیلت بزرگ نصیب آن حضرت شد. از علی (ع) چنین نقل شده: «آن خانه که خانه نخستین اسلام بود، غیر از سه نفر مسلمان نداشت؛ رسول اللّه (ص) خدیجه، من هم سومی آنها بودم».(4) از رسول اللّه (ص) در مورد عظمت این بانو چنین نقل شده است: مثل خدیجه کجا یافت می‌شود؟؛ او در هنگامی مرا به رسالت تصدیق کرد که مردم با این فضیلت بزرگ دشمنی می‌کردند».(5) اولین بودن در این فضایل افتخار بر بشریت است.(6)

این حدیث در کتاب‌های حدیثی شیعه و اهل سنت آمده که رسول خدا (ص) فرموده است: «کمل من الرجال خلق کثیر و لم یکمل من النساء الآمریم، و آسیه امراه فرعون، و خدیجه نت خویلد، و فاطمه بنت محمد»(7)؛ یعنی از مردان گروه زیادی به کمال رسیدند، ولی از میان زنان جز چهار زن کسی به مرحله کمال نرسید: مریم، و آسیه همسر فرعون، و خدیجه دختر خویلد، و فاطمه دختر محمد).(8)

و از عایشه روایت کرده‌اند که گوید: هیچ‌گاه نمی‌شد که رسول خدا از خانه بیرون رود، جز آنکه خدیجه را یاد و ستایش می‌نمود؛ تا اینکه روزی رشک و حسد مرا گرفت و گفتم: خدیجه جز پیرزنی بیش نبود در صورتی‌که خداوند بهتر از او بهره تو کرده! عایشه گوید: در این هنگام رسول خدا، که این سخن مرا شنید، غضبناک شد؛ به حدی که از شدت غضب موهای جلوی سر آن حضرت حرکت کرد. آنگاه فرمود: به خدا سوگند خداوند بهتر از او زنی به من نداده است؛ او بود که به من ایمان آورد هنگامی که مردم کفر ورزیدند، و او بود که مرا تصدیق کرد و مردم مرا تکذیب نموده (و دروغگویم خواندند) و او بود که در مال خود با من مواسات کرد (و مرا بر خود مقدم داشت) در وقتی‌که مردم محرومم کردند، و از او بود که خداوند فرزندانی روزی من کرد و از زنان دیگر نسبت به فرزند محروم‌ام ساخت. عایشه گوید: با خود گفتم: دیگر از این پس هرگز به بدی او را یاد نخواهم کرد.(9)

و در حدیثی که عیاشی در تفسیر خود از ابی سعید خدری روایت کرده، این‌گونه آمده است که رسول خدا (ص) فرمود: در شب معراج هنگامی که بازگشتم به جبرئیل گفتم: آیا حاجتی داری؟ گفت: حاجت من این است که خدیجه را از سوی خداوند و از سوی من سلام برسانی. و چون رسول خدا سلام خدا و جبرئیل را به خدیجه ابلاغ فرمود، خدیجه در پاسخ گفت: «ان الله هو السلام، و منه السلام، و الیه السلام»(10)

تاریخ‌نگاران بارها از او با عناوینی چون «امراه حازمه لبیبه»؛ بانوی دوراندیش و خردمند و «امراه عاقله»؛ یعنی بانوی عاقل یاد کرده‌اند. وی با مدیریت و درایتی قوی، به دور از رسم تجار زمانه که رباخواری را از اصول اولیه کسب ثروت قرار داده بودند، به تجارت مضاربه‌ای روی آورد.(11) او از یاری فقرا روی برنمی‌گرداند و خانه‌اش پناهگاه نیازمندان بود؛ تا جایی که او را«ام الصعالیک» و «ام الایتام» یعنی مادر بینوایان و یتیمان می‌خواندند.(12)

لقب «سیده نساء قریش» که در آن زمان به وی داده شد، حاکی از نفوذ اجتماعی و عمق احساس احترام مردم به خدیجه(س)است.(13) او که در زمان جاهلیت “طاهره” نامیده می‌شد، از زنان سرشناس و متدین مکه و زنی پاکدامن و عفیف بود و از بازرگانان قریش و یکی از ثروتمندان مکه به حساب ‌می‌آمد.

خدیجه (س) انسانی روشن‌بین، باگذشت، علاقه‌مند به ‏معنویات، وزین و باوقار، معتقد به حق و حقیقت و متمایل به ‏اخبار آسمانی بود. او از کتب آسمانی آگاهی داشت. از نظر عقل و زیرکی نیز برتری فوق‌العاده‌ای داشت. جالب این است که او از کسانی بود که انتظار ظهور پیامبر اکرم (ص) را می‌کشید و همیشه از ورقه‌بن نوفل و دیگر علما، جویای نشانه‌های ‏نبوت می‌شد.

دیگر خصوصیت‏ خدیجه (س) شم اقتصادی و روح‏ بازرگانی او بود که آوازه شهرتش به شام هم رسیده بود. بی‌تردید می‌توان گفت‏که این سجایا و فضایل اخلاقی سبب شد تا خدیجه برای همسری پیامبراکرم (ص) شایسته شمرده شود. پیامبر اکرم(ص) نیز مکرراً او را مدح و ثنا می‌گفت‏ و بر سایر امهات مومنین ترجیح می‌داد.(14)

این زن بافضیلت و فداکار، همه جا شریک رنج و راحت و در تحمل شدائد؛ یار و مددکار همسر خود بود. خدیجه‏ (س) نه تنها از اعتبار و موقعیت اجتماعی خود برای دفاع از رسول‏اکرم‏ (ص) استفاده می‌کرد، بلکه با ورود به صحنه‌های دشوار، به دفاع از حریم نبوت پرداخت. او خود در شعب ابی‌طالب حضور یافت و همراه پیامبر سه سال در آن‌جا به سر برد.(15) تمام ثروت و دارائی خود را در راه اعتلای کلمه‏ توحید و کمک به مستمندان بخشید. خدیجه اولین کسی است که به دین اسلام گروید و پشت سر همسر خود به نماز ایستاد و تا او در قید حیات بود، رسول اکرم (ص) ازدواج دیگری نداشت.(16)

(در همین زمینه: این درس را بارها مشق کنیم)

پیامبر (ص)، 15 سال قبل از بعثت در سن 25 سالگی با خدیجه (س) ازدواج کرد. بر اساس قول مشهور محققان، خدیجه (س) در آن هنگام چهل سال داشت؛ ولی قول به اینکه بیست و هشت ساله بوده نیز خالی از قوت نیست، چنان‌چه در چند حدیث آمده است.(17) او به دلیل کمالاتش خواستگاران زیادی داشت. در برخی از روایات آمده است که افرادی چون ابوجهل، ابوسفیان، عقبه بن ابی معیط، صلت بن ابی یهاب به خواستگاری او آمدند، لیکن خدیجه (س) چون معیارهای ازدواج را در آنها مشاهده نمی‌کرد، حاضر به ازدواج با آنها نشد.(18)، ولی از آن‌جاکه خدای تعالی افتخار همسری رسول خدا (ص) و خدمات بعدی او را به اسلام و رهبر گرانقدر آن برای او مقدر کرده بود، به همسری آن حضرت درآمد.(19)

اکثر محققان معتقدند که خدیجه (س) قبل از ازدواج با رسول خدا (ص) دو بار ازدواج کرده بود،(20) ولی این مطلب مورد تأیید همه نیست.(21)

اکثراً بیان کرده‌اند که ماجرای این ازدواج مبارک از اینجا شروع شد که راستگویی و امانت و خوش‌خلقی رسول خدا (ص) که زبان‌زد همگان شده بود، به گوش خدیجه نیز رسید و همین امر موجب شد که خدیجه خود به نزد آن حضرت فرستاد و پیشنهاد کرد که همراه کاروان به شام رود و برای خدیجه تجارت کند و در برابر بیش از مزدی که به دیگران پرداخت می‌کرد، به آن حضرت بدهد. به هر ترتیب که بود رسول خدا عازم سفر شام و تجارت برای خدیجه (س) شد و هنگامی‌که می‌خواستند حرکت کنند، حضرت خدیجه غلام خود؛ میسره را نیز همراه آن حضرت روانه کرد و به او دستور داد همه جا از محمد (ص) فرمان‌برداری کند و خلاف دستور او رفتاری نکند. وقتی میسره و محمد (ص) از سفر پرسود شام برگشتند، میسره گزارش سفر را جزء به جزء به خدیجه (س) داد و از امانت و درستی محمد (ص) حکایت‌ها گفت.

این جریانات که به فاصله کمی برای خدیجه پیش آمده بود، او را بیش از پیش مشتاق همسری با محمد (ص) کرد. از این‌رو، در صدد برآمد تا به وسیله‌ای علاقه خود را به ازدواج با محمد (ص) به اطلاع آن حضرت برساند؛ لذا به دنبال نفیسه که یکی از زنان قریش و دوستان خدیجه بود فرستاد و از او خواست تا نزد محمد (ص) برود و هرگونه که خود صلاح می‌داند موضوع را به آن حضرت بگوید. نفیسه به نزد محمد (ص) آمد و ازدواج با خدیجه (س) را به ایشان پیشنهاد کرد و سرانجام ترتیب مجلس خواستگاری و عقد داده شد.

(در همین زمینه: تقدیم به دلشده امین؛ خدیجه کبری)

البته به اعتقاد برخی، اصل داستان و پاره‌ای از خصوصیاتی که در آن ذکر شده، مورد نقد و بررسی است.(22) البته بعضی از مورخان معتقدند که خدیجه خود موضوع را با «محمد امین‏» در میان گذاشت؛ به هرحال، در مجلس عقد، ابوطالب به نمایندگی از طرف پیامبر، ورقه بن نوفل پسرعمو و نماینده خدیجه (س) را مخاطب ساخت، و خطبه عقد را به طرزی معقول و حکیمانه خواند و از جمله گفت: «برادرزاده من محمد بن عبدالله با هر مردی از قریش که مقایسه شود، بر او برتری دارد. هرچند فاقد مال و ثروت است، ولی مال و ثروت مانند سایه، زائل می‌شود، اما اصل و نسب چیزی است که می‌ماند…» وربه بن نوفل به نمایندگی از طرف خدیجه در پاسخ ابوطالب گفت: «کسی از قریش منکر فضل شما بنی‌هاشم نیست. ما از صمیم دل میل داریم که دست به ریسمان فضلیت و رأفت ‏شما بزنیم‏». پس از آن حضرت خدیجه به مهریه چهارصد دینار، برای محمد بن عبدالله عقد شد.(23)

(در همین زمینه: چگونه خدیجه(س) از رسول خدا خواستگاری کرد؟)
(در همین زمینه: عاقد پیامبر اعظم(ص) و حضرت خدیجه(س) کیست؟ +متن خطبه)

بعد از ازدواج، خدیجه (س) اعلام کرد که تمام آنچه را دارد، به حضرت محمد (ص) می‌بخشد. به گواهی تاریخ او حقیقتاً در عمل نیز گفتارش را به اثبات رساند.

مدتی که رسول اللّه (ص) با خدیجه زندگی کرد، حدود 25 سال بود. فرزندان پیامبر هم بیشتر از این بانوی بزرگوار بودند. البته در تعداد فرزندان خدیجه (س)، میان مورخان اختلاف است. به‏گفته مشهور، ثمره ازدواج رسول خدا و حضرت خدیجه، 6 فرزند بود: هاشم، عبدالله (به این دو «طاهر» و «طیب‏» می‌گفتند)، رقیه، زینب، ام‌کلثوم، و فاطمه. پسران حضرت خدیجه پیش از بعثت‏ پیامبر (ص)، از دنیا رفتند، ولی دخترانش، نبوت پیامبر(ص) را درک کردند.(24)

سرانجام خدیجه (س) در سال دهم بعثت در مکه در سن 65 سالگی رحلت کرد. پیغمبر خدا (ص) شخصاً خدیجه (س) را غسل داد، حنوط کرد و با همان پارچه‌ای که جبرئیل ‏از طرف خداوند عزوجل برای خدیجه (س) آورده بود، کفن کرد. او بر حضرت خدیجه اشک ‏می‌ریخت، دعا می‌کرد و برایش آمرزش می‌طلبید. آرامگاه خدیجه درگورستان مکه در «حجون‏» واقع است(25) و قبر وی تاکنون هم مشخص و مزار زائران است.(26)

(در همین زمینه: حضرت خدیجه (س) هنگام وفات چه وصیتی به رسول خدا کرد؟)

بعد از رحلت او، حضرت تا یک سال برای خود همسری برنگزید و پس از آن ازدواج کردند.(27)

پی‌نوشت
1.    محمد محسن طبسی، مقاله «حضرت خدیجه مادر امت»، برگرفته از نرم‌افزار مدینه‌النبی.
2.    سیره ابن هشام، ج 2، ص 8.
3.    بحار، ج 45، ص 19.
4.    نهج البلاغه صبحی الصالح، خ 192، ص 301؛ سیره ابن هشام، ج 2، ص 77؛ تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 342.
5.    سفینه البحار، لغت خدج.
6.    رسول الله الگوی زندگی، حبیب الله احمدی.
7.    مجمع البیان، ج 5، ص 320؛ تفسیر کشاف، ج 3، ص 250؛ تفسیر ابن جریر، ج 3، ص 180.
8.    سید هاشم رسولی محلاتی، درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (جلد 2)، ص57.
9.    الاصابه، ج 4، ص 275؛ سید هاشم رسولی محلاتی، درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (جلد 2)، ص58.
10.    سفینه البحار، ج 1، ص 379؛ سید هاشم رسولی محلاتی، درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (جلد 2)، ص60.
11.    سید جواد هاشمی، محمد راز آفرینش، انتشارات لاهیجی.
12.    سید هاشم رسولی محلاتی، زندگانی حضرت محمد.
13.    سید جواد هاشمی، محمد راز آفرینش، انتشارات لاهیجی.
14.    محمد محسن طبسی، مقاله «حضرت خدیجه مادر امت» برگرفته از نرم افزار مدینه‌النبی.
15.    سید جواد هاشمی، محمد راز آفرینش، انتشارات لاهیجی.
16.    جمعی از نویسندگان، محمد خاتم پیامبران، حسینیه‏ ارشاد، ص378.
17.    مناقب آل ابیطالب، ط قم،ج 1، ص 159؛ سید هاشم رسولی محلاتی، درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (جلد 2)، ص35.
18.    بحار، ج 16، ص 22.
19.    سید هاشم رسولی محلاتی، درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (جلد 2)، ص16.
20.    سید هاشم رسولی محلاتی، درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (جلد 2)، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ص14-16.
21.    محمد محسن طبسی، مقاله «حضرت خدیجه مادر امت» برگرفته از نرم افزار مدینه‌النبی.
22.    سید هاشم رسولی محلاتی، درسهایی از تاریخ تحلیلی اسلام (جلد 2)، ص19-24.
23.    علی دوانی، تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت.
24.    محمد محسن طبسی، مقاله «حضرت خدیجه مادر امت» برگرفته از نرم افزار مدینه‌النبی.
25.    تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 354؛ محمد محسن طبسی، مقاله «حضرت خدیجه مادر امت» برگرفته از نرم افزار مدینه‌النبی.
26.    رسول الله الگوی زندگی، حبیب الله احمدی.
27.    رسول الله الگوی زندگی، حبیب الله احمدی.

نوشته اکرم محمدی