حجت‌الاسلام حمید احمدی‌جلفایی به نقش زنان حاضر در نهضت عاشورا به خصوص، مادر امام زین العابدین علیه‌السلام اشاره کرد و گفت: مادر امام سجاد علیه‌السلام یکی زنان بانوان فداکار در تاریخ اسلام است که در نهضت عاشورا از ایشان نیز یاد می‌شود. مطابق قوی‌ترین نقل‌ها، اسم ایشان شهربانو بود. البته این نام به صورت‌های دیگری نیز ثبت شده است؛ مانند شهربانوا، شهربان، شاه‌زنان، شه‌زنان، جهان‌شاه، ریحان‌شاه؛ در برخی منابع نیز نام‌های دیگری مانند غزاله، سلامه، ام سلمه، خوله، بره، سلافه، ساره و حتی فاطمه و مریم و مانند آن برای مادر امام سجاد علیه‌السلام ذکر شده است، اما به نظر می‌رسد که نام اصلی این بانوی بزرگوار همان شهربانو بود که به عنوان لقب زنان اشراف در ایران به کار می‌رفته است و احتمال می‌رود سایر عناوین که مشتق از نام شهربانو نیستند، کنیه‌های ایشان باشد.

شهربانو که بود؟
او با بیان این‌که شهربانو دختر یزدگرد، پادشاه ایران بود و مطابق نقل‌های تاریخی پس از شکست لشکر ایران از اعراب در زمان خلفای دوم یا سوم، این خانواده اسیر شده و بعد از اسارت طی ماجراهایی به همسری امام حسین علیه‌السلام در می‌آید، اظهار داشت: در برخی نقل‌ها مانند کتاب کافی، بر این قضیه تصریح شده است که با اسارت این خاندان، خلیفه دوم قصد داشت آن‌ها را به عنوان کنیز یا برده بفروشد، اما امام علی علیه‌السلام که در آن‌جا حاضر بودند، گویا اعتراض کردند و عرضه داشتند که آنان از طایفه اشراف هستند و اشراف را باید محترم داشت، در نتیجه باید آنان را مختار گذاشت تا خودشان هر کسی را که می‌خواهند انتخاب کنند تا زن او یا کنیز او شوند؛ طی این اتفاق شهربانو امام حسین علیه‌السلام را برگزید و امام علی علیه‌السلام نیز ایشان را تقدیر کردند و خطاب به امام حسین علیه‌السلام فرمودند: این بانو، بهترین زمینیان را برای تو به دنیا خواهد آورد. البته در برخی از منابع او را دختر خسروپرویز پادشاه ایران یا نوشجان از والیان ایرانی دانسته‌اند و در برخی دیگر از منابع ایشان را دختر صنجان، برادرزاده ماهوَیه؛ مرزبان مرو دانسته‌اند، اما قول مشهور همان است که بیان شد.

سه فرزند شهربانو که در کربلا حاضر بودند
این پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه به فرزندان حاضر شهربانو در کربلا اشاره داشت و گفت: مطابق نقل‌ها سه فرزند شهربانو در کربلا حاضر بودند. ابن شهرآشوب، در نقلی، مادر علی اصغر علیه‌السلام را شهربانو دانسته است که قولی ضعیف است. دو فرزند دیگری که بیان شده است، زینب و ام کلثوم هستند و حضرت سجاد علیه‌السلام؛ مطابق قوی‌ترین نقل‌ها این سه شخصیت فرزندان حاضر شهربانو در کربلا بودند؛ در کتاب کافی و دلایل الامامه و… بر این نقل‌ها اشاره رفته است.

آیا شهربانو در کربلا حضور داشت؟
این استاد حوزه به نقل سید جعفر شهیدی در کتاب چراغ روشن اشاره و تشریح کرد: سید جعفر شهیدی در کتاب چراغ روشن، در مورد وجود یا عدم وجود شهربانو یا بانویی مانند ایشان که دختر یزدگر باشد، اعلام تردید می‌کند و پس از بررسی تمام ابعاد و وقایع می‌گوید بعید است که دختر پادشاه ایرانی همراه او در صحنه جنگ حضور داشته باشد؛ چراکه پادشاهان ایرانی نه تنها خانواده‌های خود را به میدان نمی‌آوردند که حتی خودشان نیز در عقب میدان می‌ایستادند و از طرف دیگر نیز عنوان می‌کند که نام شهربانو بعد از قرن سوم وارد کتب تاریخی و مقتل شده است و پیش از آن، هیچ نشانی از این نام نیست. این بررسی شایسته تأمل و تحسین است؛ چراکه ایشان قراین را به خوبی بررسی کرده است، اما نتیجه ایشان مورد پذیرش محققان قرار نگرفت. به این دلیل که بسیاری از نام‌ها بعد از قرن 6 یا 7 وارد کتب شده‌اند و بسیاری از افراد را هم می‌دانیم که در کربلا بودند، ولی نام روشن آن‌ها ثبت نشده است؛ این ناشی از سیستم ثبت تاریخ در آن دوره بوده و نمی‌توان به این دلیل وجود حضرت شهربانو را که ماجرای خواستگاری، حضور در کربلا و اسارت ایشان به تفصیل در کتب تاریخی بیان شده است، زیر سؤال برد.

احمدی‌جلفایی با اشاره به روایتی از امام باقر علیه‌السلام در کتاب کافی، صحت وجود شهربانو را تأیید کرد و گفت: از امام باقر علیه‌السلام نقل است که ایشان از امام سجاد علیه‌السلام چنین تعریف می‌کردند: او بهترین بندگان از میان عرب و عجم است؛ که گویا این مسئله به دو نسل امام سجاد علیه‌السلام اشاره دارد.

او با اشاره به نقل‌های مختلفی که در مورد تاریخ وفات شهربانو وجود دارد، ادامه داد: بر اساس یکی از نقل‌ها، زمان وفات ایشان هنگام ولادت امام سجاد علیه‌السلام بود؛ اگر این قول را بپذیریم، بحث از حضور ایشان در کربلا منتفی است، اما در بیشتر منابع از بانویی در کربلا یاد شده است که برخی نام او را لیلا و برخی شهربانو ذکر کرده‌اند. در کتاب مناقب ابن شهرآشوب به بانویی بر سر پیکر علی اکبر علیه‌السلام اشاره شده است که مات و مبهوت نشسته و به آن پیکر خیره شده بود؛ در مورد این‌که این بانو کیست، مادر خود علی اکبر علیه‌السلام، لیلا و یا شهربانو اختلاف است. همانطور که در مطالب گذشته بیان شد، در برخی از منابع مانند مناقب شهرآشوب، نام مادر حضرت علی اکبر علیه‌السلام، شهربانو ذکر شده است که اگر این احتمال را معتبر بدانیم، بر حضور شهربانو در کربلا دلالت خواهد داشت.

این پژوهشگر تاریخ اسلام افزود: اگر در هر دو نقل هم شک داشته باشیم، آنچه که مسلم خواهد بود آنست که یکی دیگر از همسران امام حسین علیه‌السلام علاوه بر رباب، در کربلا حاضر بوده است؛ لیلا یا شهربانو. این امر بینابین است، اما بر اساس مطالعاتی که انجام شده است به نظر می‌رسد، حضور شهربانو در کربلا بعید باشد؛ چراکه ما شاهدیم امام سجاد علیه‌السلام در کربلا مریض بودند و مقتضی این امر آنست که مکالماتی از مادر ایشان که به سبب این بیماری و مراقبت و پرستاری از امام سجاد علیه‌السلام بر بالین ایشان بودند نقل شود؛ درصورتی‌که آنچه بیان شده است در مورد حضرت زینب سلام‌الله‌علیها و زنان دیگر حرم است و این خود قرینه‌ای است که ما را در اثبات عدم حضور شهربانو در کربلا تأیید می‌کند و خود این عدم حضور، قرینه‌ای خواهد بود بر اقوالی که وفات شهربانو را قبل از واقعه عاشورا و حتی در زمان امام سجاد علیه‌السلام نقل می‌کنند.

او با اشاره به قولی ضعیف، برخلاف آنچه تاکنون بدان پرداخته شده است، گفت: در برخی از منابع ضعیف گفته شده است که شهربانو بعد از شهادت امام حسین علیه‌السلام، با غلام ایشان به نام زبیر ازدواج کرده و از او صاحب فرزندی به نام عبدالله شده است. قرینه دیگری که بر حضور شهربانو در کربلا دلالت دارد، آنست که اگر فرزندان خردسال امام حسین علیه‌السلام مانند زینب صغری یا ام کلثوم که لقب رقیه یا دیگری بوده است را از شهربانو بدانیم، این موارد قرینه‌هایی خواهد بود بر حضور شهربانو در کربلا. اما در نهایت با وجود آن‌چه که گفته شد، قرینه محکمی بر حضور شهربانو در کربلا وجود ندارد.

جایگاه شهربانو
مؤلف کتاب صحیفه فاطمیه درخصوص شأن و جایگاه شهربانو اظهار داشت: در شرافت و کرامت این بانوی بزرگوار همین بس که سه تن از فرزندان ایشان در کربلا حضور داشتند و امامت از رحم ایشان انتخاب می‌شود؛ هرچند که تفصیل و شرح خاصی در مورد شهربانو روایت نشده است، اما مادران ائمه‌اطهار علیهم‌السلام از شخصیت‌های نمونه‌ای بودند و در مقایسه با زنان هم‌عصر خود در رتبه بالای کمال و شخصیت قرار داشتند.

زنانی که نسبت به امام حسین علیه‌السلام و کاروان اسرا ادب به خرج دادند
احمدی‌جلفایی با بیان این‌که مسلم است زنانی که در پیروزی و حمایت و تبلیغ و ترویج عاشورا حضور داشتند، بسیار بیشتر از این تعدادی است که در طی این سلسله بحث‌ها بدان پرداختیم، خاطرنشان کرد: برخی از این زنان قبل از عاشورا در شکل‌گیری چنین حماسه‌ای دخیل بودند و برخی نیز در واقعه عاشورا حضور داشتند که هرچند یادکرد از ایشان اندک است، اما حضوری مؤثر داشتند و برخی نیز پس از عاشورا و در جریان اسارت نقش‌آفرینی داشتند.

او ابتدا به بیان اسامی کسانی که در حوادث پس از عاشورا به نفع اهل بیت علیهم‌السلام اقداماتی انجام دادند اشاره کرد و گفت: ام سلمه، همسر امام علی علیه‌السلام؛ همسر خولی که به نقلی نوال نام داشت، زنی که وقتی خولی سر مبارک امام حسین علیه‌السلام را به منزل می‌آورد به آن پی برده و برای آن مرثیه سرایی می‌کند؛ زن کعب بن جابر که قضیه‌ای مانند ماجرای همسر خولی دارد، که البته این دو ماجرا را برخی یکی می‌دانند و برخی واقعه مشابهی می‌دانند که در موارد گوناگونی اتفاق افتاده است؛ همسر مالک بن نفیس، ام عبدالله دختر جناب حر و خواهر قیس بن حر که بعد از کربلا برای امام مرثیه‌سرایی کرده و در مقابل اسرا از خود ادب نشان داد؛ ماریه دختر منقذ عبدی، ادیبه و شاعره‌ای که پیش از عاشورا منزلش محل گردهم‌آیی منتقدان حکومت و شیعیان بصره بود، به‌طوری‌که افرادی مانند عبدالله کلبی و برادر و همسرش در آن‌جا با مشورت با یکدیگر به این نتیجه رسیدند که باید به یاری امام حسین علیه‌السلام بشتابند؛ دختر عبدالله بن عفیف؛ ریّا، دایه یزید که به نقلی راوی حکایت سر بریده امام حسین علیه‌السلام نیز هست؛ عاتکه دختر یزید که در یکی از مجالس در مقابل حرکات پلید یزید لب به اعتراض گشوده و او را با این اعتراض رسوا می‌سازد، البته ما در مورد تحول کلی این افراد اطلاع دقیقی در دست نداریم و تنها به این نکته در مورد ایشان اشاره شده است که در موضعی ادب از خود نشان داده‌اند؛ هند همسر یزید هم در شرایطی ادب از خود نشان داده است؛ زنی کوفی که وقتی اسرا را وارد کوفه می‌کنند، از نام و نشان آن‌ها سؤال کرده و وقتی متوجه نسب ایشان می‌شود، آذوقه و روسری و لباس برای اسرا می‌برد، این نکته‌ای است که در لهوف بدان تصریح شده است؛ زنی از هاشمیان در خانه یزید که برای امام حسین علیه‌السلام گریه کرده و عزاداری می‌کند؛ اسماء دختر مختار؛ اسماء همسر ولید بن عتبه؛ و دسته‌ای از خاندان یزید و معاویه که به نقل صفحه 230 کتاب امالی صدوق برای امام حسین علیه‌السلام عزاداری و شیون کردند؛ دسته‌ای از زنان اهل کوفه که در مقابل ورود سرهای مبارک و کاروان اسرا به نقل صحفه 198 کتاب لهوف، ادب کردند؛ مرجانه مادر زیاد، که شاهد ادبی از او در برابر سر بریده امام حسین علیه‌السلام هستیم؛ همسر عبدالله عُطبایی که به دو کودک اهل بیت علیهم‌السلام پناه داد؛ نوال، همسر کعب که ماجرایی برای او نقل شده که نشان‌گر ادب اوست؛ دسته‌ای از زنان اهل مدینه که با دیدن سرهای مبارک و کاروان اسرا، به شیون و مرثیه‌سرایی پرداختند؛ سلماء، همسر ابورافع که از راویان واقعه عاشوراست؛ و سایر روایان مانند زینب بنت جحش، صفیه بنت عبدالمطلب، زن حثنه؛ دسته‌هایی از زنان منطقه کربلا، همدان، کحلان، نحر و… که ادب نشان دادند.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: در مقابل این دسته از زنان، زنانی نیز بودند که در مقابل سرهای مبارک و کاروان اسرا از خود بی‌ادبی نشان دادند؛ که شخصیت و زندگی افراد نیز نیازمند بررسی و تحقیق دقیق و عمیق‌تر است.

زوج‌های حاضر در کربلا
احمدی‌جلفایی در پایان به زوج‌هایی که در حادثه کربلا نقش‌آفرینی کرده‌ یا حضور داشتند اشاره کرد و آن را شایسته بررسی دقیق دانست و گفت: حدود 9 زوج در کربلا حضور داشته یا نفش‌آفریتی کردند؛ افرادی مانند ام وهب، زن عبدالله کلبی که پیش از این درباره ایشان تشریح کردیم؛ رقیه، همسر مسلم بن عقیل علیه‌السلام؛ زن کلبی یا کعبی که شرح آن به تفصیل گذشت؛ فاطمه دختر امام حسین علیه‌السلام و همسرش حسن مثنی؛ سکینه و عبدالله بن حسن علیه‌السلام که نقل این ماجرا نیز به تفصیل گذشت؛ زهیر و همسرش، دیلهم یا دیلم؛ خود امام حسین علیه‌السلام و همسرشان رباب و یکی دیگر از همسران ایشان؛ امام سجاد علیه‌السلام و همسرشان فاطمه بنت حسن علیه‌السلام که در کربلا حاضر بودند؛ همچنین مقتل الحسین خوارزمی از زنی یاد می‌کند که در کربلا حاضر بود و بعد از شهادت همسرش، پسرش را با دست خود به میدان می‌فرستد، اما نامی از او در تاریخ ذکر نشده است.

منبع: مهرخانه