الف- اخلاقیات
در اسلام، همان‌قدر که بر احکام و انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات تأکید شده است، بر رعایت اخلاقیات نیز توصیه شده است. این نکته را از فراوانی توصیه‌های اخلاقی که در لسان ائمه علیهم‌السلام جریان دارد به خوبی می‌توان دریافت. مسلمانی به معنای خوش‌خلقی و رعایت چارچوب‌های رفتاری است، نه تنها انجام احکام و بایدها و نبایدهای دینی. امام جواد علیه‌السلام می‌فرمایند: «تواضع و فروتني زينت‌بخش حسب و شرف، فصاحت زينت‌بخش كلام، عدالت زينت‌بخش ايمان و اعتقادات، وقار و ادب زينت‌بخش اعمال و عبادات؛ و دقت در ضبط و حفظ آن، زينت‌بخش نقل روايت و سخن است». (1)
1. تواضع
یکی از آسیب‌های جمع‌ها، تفاخر و به رخ کشیدن خود و برتری‌های مادی و معنوی خود است؛ امری که در دین به شدت مورد مذمت و نقد قرار گرفته است. نقطه مقابل این تفاخرات و آن‌چه که می‌تواند به عنوان مانعی برای جلوه‌گری این صفات ناپسند باشند، یکی از آموزه‌های مهم اسلام است؛ تواضع و فروتنی.
تواضع و فروتنی از نشانه‌های بزرگی روح آدمی است و هر افتخاری با تواضع، بزرگ‌تر جلوه خواهد کرد. متواضع‌بودن از صفات موردپسند خداوند است و رضایت و خشنودی او و خلق او را به دنبال خواهد داشت. امام جواد علیه‌السلام برای تأکید بر این امر، با اشاره به اثرات معنوی تواضع حتی در امور ناچیز و کم‌اهمیت می‌فرمایند: «هر كه از نشستن درپايين مجلس خرسند باشد، خدا و فرشتگانش پيوسته بر او درود مي‌فرستند تا آن‌گاه كه برخيزد». (2)
2. مدارا و نرم‌خویی
یکی دیگر از صفات حسنه مؤمن، نوع تعامل او با مردم است؛ این‌که بتواند با مهربانی، محبت و مدارا با آنها برخورد کند و مشکلات آنها را درک کرده و نسبت به آن حساس باشد. امام محمدتقی علیه‌السلام در این‌باره می‌گویند: «سه خصلت جلب محبت مي‌كند: انصاف در معاشرت با مردم، هم‌دردي در مشكلات آنها، همراه و همدم‌شدن با معنويات». (3)
درک کردن شرایط مردم، همراهی با آنها به قدری اهمیت دارد که اگر کسی به فکر مدارا با مردم نباشد، دچار مشکل و سختی خواهد شد و این بیمی است که امام علیه‌السلام بر آن انذار می‌دهند: «سازش و مدارا را ترك كند، ناگواري به او روي آورد». (4)
3. ادب
شاید بتوان مهم‌ترین نکته‌ای را که تمام اخلاق حسنه دیگر را به دنبال دارد، ادب نامید. عنوان کلی‌ای که جامع صفات پسندیده و نیکوی انسانی است و آن‌کس که مدعی دین و ایمان است، لازم است متخلق به این صفت الهی باشد. ادب است که موجب جذب سایرین می‌شود و راه را برای نفوذ در دل و دین آنها باز می‌کند؛ ادب است که می‌تواند سرآغاز تغییر انسان‌ها باشد و راه درست را به آنها نشان بدهد.
امام جواد عليه‌السلام می‌فرمایند: «حقيقت ادب و تربيت عبارت است از دارا بودن خصلت‌هاي خوب، خالي بودن از صفات زشت و ناپسند. انسان به وسيله أدب -در دنيا و آخرت- به كمالات اخلاقي مي‌رسد و با رعايت أدب نيل به بهشت مي‌يابد». (5)
ب- دینداری
مکمل اخلاق نیکو، خوب دینداری کردن است. چنان‌چه امام علیه‌السلام فرمودند: «سه چيز از كارهاي نيكان است: انجام واجبات الهي، ترك و دوري از گناهان، مواظبت و رعايت مسائل و احكام دين». (6)
1. توکل
اولین نمود عینی دین در یک فرد مسلمان، توکل اوست؛ این‌که همه امور را از جانب خدا ببیند و خداوند را ناظر و حاظر تمام لحظات و سختی‌ها و خوشی‌ها بداند. چه مادری باشد که فرزندش در بستر بیماری است، چه آموزگاری که حقوق ماهیانه‌اش را دریافت نکرده و چه…؛ مهم آن است که از دیگران ببری و تنها تنها از خدا بخواهی و طلب کنی. امام جواد علیه‌السلام می‌فرمایند: «آن‌کس که به غير خداوند روي آورد، خداوند به همو واگذارش كند». (7)
2. صبر
متوکل، صابر هم است؛ صابر بر انواع آن. امام محمدتقی علیه‌السلام به مردی چنین سفارش می‌کنند: «صبر را تكيه‌گاه و پشتوانه خود قرار داده، در رويارويى با فقر و ناكامى آن را در آغوش گير». (8)
ابن مهران نیز نقل می‌کند که امام در نامه‌اى به يك مرد مصيبت‌زده نوشتند: «حادثه ناگوار مرگ فرزندت را يادآور شدى و اضافه نمودى كه فرزند از دست رفته‌ات محبوب‌ترين فرزندت بود. روش خداوند متعال اين‌گونه است كه از والدين دوست‌داشتنى‌ترين فرزند را مىگيرد تا پاداش مصيبت‌ديده را عالى‌تر و بهتر عنايت كند. خداوند، پاداش تو را زياد كند و جزاى نيك در عزايت عنايت فرمايد و به تو صبر عطا کرده و دلت را محكم گرداند. او، خداى قادر و تواناست و به زودى جانشين شايسته‌اى در عوض فرزند از دست رفته‌ات به تو ارزانى دارد. اميدوارم كه خداوند دعايم را در حق تو بپذيرد. ان‌شاء الله تعالى». (9)
3. انفاق و صدقه
یکی دیگر از خصلت‌های خوب مؤمنان، شریک کردن نیازمندان و محتاجان در روزی‌شان است. صفتی که موجب رضایت و رضوان الهی است و باعث گشایش گره‌ای از مشکلات بندگان خدا. امام جواد علیه‌السلام در عبارتی سه خصلت را موجب رضایت الهی معرفی می‌کنند: استغفار فراوان، نرم‌خویی و تواضع در برابر مردم و زیاد صدقه دادن (10).
امام علیه‌السلام در عبارت زیبای دیگری بخشش را نیاز بخشنده معرفی کرده و می‌فرمایند: «نيكوكاران به نيكى كردن بيشتر نياز دارند تا افراد محتاج و نيازمند؛ چراكه انسانهاى خير، پاداش اخروى، افتخار و نام نيك را در پرونده اعمال خود ثبت مىكنند. هركسى كه به خدمت‌گزارى و نيك‌رفتارى با مردم و اهل درد می‌پردازد، اول به خودش خير و نيكى مى‌رساند. پس او تشكر و قدردانى را در عملى كه براى خود انجام داده است، از ديگرى توقع نداشته باشد». (11)
ضمن این‌که بخشندگی، خود عاملی برای کثرت روزی عنوان شده و امامی که خود شهره به جود و بخشندگی هستند، در این‌باره می‌فرمایند: «نعمت خداوند بركسى فراوان نازل نمی‌شود مگر اين‌كه نياز مردم به او بيشتر می‌شود. هركس كه در رفع اين نيازمندی‌ها نكوشد و سختی‌هاى آن را تحمل نكند، نعمت الهى را در معرض زوال قرار داده است». (12)
ج- زندگی
1. برنامه‌ریزی
زندگی انسان مؤمن، همراه با برنامه‌ریزی است؛ نه بر پایه اتفاقات و امور لحظه‌ای و بدون تأمل و بی‌پشتوانه. مؤمن را از دقت در عمل و وقت‌شناسی او می‌شناسند. پس باید قبل از هر اقدامی جوانب را سنجید و برنامه‌ریزی کرد و با توکل به خدا وارد میدان شد. امام جواد علیه‌السلام می‌فرمایند: «هركس موقعیت‌شناس نباشد و راه ورود به كاري را نشناسد، جریانات او را درگیر کرده و راه برون‌شدن از آن درمانده‌اش مي‌كند». (13) و برای درگیر نشدن در امور توصیه می‌کنند: «تدبير و برنامه‌ريزي در هركاري قبل از اقدام به آن، انسان را از پشيماني حفظ مي‌كند». (14)
2. علم‌آموزی
یکی از اموری که دین اسلام بر آن تأکید فراوانی دارد، کسب علم و آموختن آن است. توصیه‌های فراوان بر این امر، جنسیت‌پذیر هم نیست و به زن و مرد توصیه شده تا به دنبال کسب علم باشند و آن را فراگیرند. امام محمدتقی علیه‌السلام نیز بر این توصیه اسلامی تأکید داشته و می‌فرمایند: «بر شما باد به تحصیل علم و معرفت، چون فراگیرى آن واجب و بحث پیرامون آن مستحب و سودمند است. علم، وسیله كمك به دوستان و برادران است، دلیل و نشانه مروت و جوانمردی، هدیه و سرگرمى در مجالس، همدم و رفیق انسان در مسافرت و انیس و مونس انسان در تنهایى است (15).
3. ازدواج
امام جواد علیه‌السلام در میان تمام توصیه‌ها و آموزه‌ها، به مهم‌ترین نهاد انسانی نیز توجه ویژه داشته و برای انتخاب شریک، سفارشاتی را بیان کرده‌اند، ایشان به پدر دختران توصیه می‌کنند که اگر کسی به خواستگارى دخترتان آمد که به تقوا و تدین و امانت‌دارى او مطمئن بودید با او موافقت كنید، چراکه در غیر این صورت موجب فتنه و فساد بزرگى در روى زمین خواهید شد (16).
پی‌نوشت
1. بحارالانوار، ج۷۵، ص۹۱.
2. تحف العقول، ص684.
3. بحارالانوار، ج۷۵، ص۸۲.
4. بحارالانوار، ج86، ص143.
5. ارشاد القلوب ديلمي، ص160.
6. بحارالانوار، ج۵، ص۸۱.
7. بحارالانوار، ج68، ص551.
8. بحارالانوار، ج۷۵، ص۳۵۸.
9. الكافى، ج3، ص205.
10. بحارالانوار، ج۷۵، ص۸۱.
11. كشف الغمه، ج3، ص192.
12. كشف الغمه، ج3، ص195.
13. بحارالانوار، ج57، ص463.
14. بحارالانوار، ج۷۵، ص۳۶۴.
15. بحارالانوار، ج۷۵، ص۸۰.
16. تهذیب الأحكام، ج 7، ص 396.
منبع: مهرخانه
صفحات: 1· 2
