ايـن زن بزرگوار مشهور به حميده بربريه يا حميده المصفاه (پاك بانو) و لقب او «لؤلؤه» (گوهر گرانبها)، دختر صـاعـد بـربـرى بـود. گفته شده است كه او از زنان پاكيزه، متقى، مورد اطـمـينان، دانشمند و صاحب‌نظر بوده است.(1) حميده بر اساس منابع تاريخي، داراي چهار فرزند به نام‌هاي موسي بن جعفر، اسحاق، محمد ديباج و فاطمه است.(2)

لازم به ذکر است، از آنجاكه در مجموع منابع، ابتدا به «ام‌ولد» بودن اين زن اشاره شده و سپس موارد ديگر از جمله نام و مليت و قوم او مطرح شده است، در كنيز بودن حمیده هيچ ترديدي نيست.(3)

به دستور امام محمد باقر (ع)، او را از بازار بردگان خريدند. وقتى امام باقر حمیده را دید، خطاب به او فرمود: اسـمـت چـيـسـت؟ گـفـت: حـميده. امام فرمود: در دنيا و آخرت حميده باشى. سپس فرمود: دوشيزه هـسـتـى يـا نـه. گـفـت: آرى. امـام فـرمـود: چـگـونـه؟ و حـال ايـنـكه هر كس كه به دست برده‌فروش‌ها بيفتد، او را فاسد مى‌كنند. عرض كرد: صاحب من نـيـز قـصد مرا مى‌نمود، ولى خداوند مردى را كه موها و محاسنش سفيد بود بر او مسلط مى‌كرد و آن پـيرمرد به او سيلى مى‌زد تا از قصد خود منصرف مى‌شد و اين كار چندين بار تكرار شد.(4) آن‌گاه ايشان، او را به همسري فرزند بزرگوارش، امام صادق (ع) در آورد و به او فرمود: «به زودي نوزادي برايت مي‏آورد که برترين انسان روي زمين است».(5)

درباره شأن و مقام این بانو در حدیث دیگری معلي بن خنيس از امام صادق (ع) روايت کرده است که حضرت فرمود: «حميده همچون شمش طلا، از پليدي‌ها برکنار بود. فرشتگان همواره او را حفظ می‌نمودند تا اینکه به مقامی بزرگ رسيد و خداوند او را ـ بـه عـنـوان هـمـسـر ـ بـه مـن و ـ بـه عـنـوان مـادر ـ بـه حـجـت بـعـد از مـن عطا فرمود».(6)

مرحوم شيخ عباس قمى مى‌نويسد: آنچه از بعضى روايات بر من ظاهر شده، اين است كه آن بانو چـنـان فـقـيـه و عـالم بـه احـكـام بـوده اسـت كـه امـام صـادق (ع) بـه زنـان مـى‌فـرمـود تـا مسائل و احكام دين را از او ياد بگيرند.(7)

ويژگي‌هاي شخصيتي حميده را همچنین می‌توان با توجه به نقش‌هاي اجتماعی او در اوضاع سیاسی عصر امام صادق(ع) ترسيم کرد. به سبب مشكلات سياسي عصر امام، نقش زنان در خانه آن حضرت پررنگ و مؤثر بوده است که در اینجا به دو نمونه اشاره می‌شود:

بر اساس رواياتي كه در منابع معتبر ديده مي‌شود، امام صادق (ع) به عبدالرحمان بن حجاج، از شاگردان آن حضرت كه در مورد كيفيت انجام دادن مناسك حج براي فرزند خردسالش پرسيد، فرمود: «كنيزي را نزد حميده مصفاه بفرست و احكام حج كودك را از او بپرس». كنيز او نزد حميده مي‌رود و پاسخ حميده در مورد كيفيت اعمال حج كودك، در منابع فقهي به عنوان مبنا قرار می‌گيرد. اين برخورد امام، نشان‌دهنده اعتقاد آن حضرت به آگاهي فقهي و قدرت و توانايي پاسخ‌گويي به مسائل فقهي توسط حميده است.(8)

علاوه بر این، امام صادق (ع) هرگاه مي‌خواستند حقوق مالي مردم مدينه را پرداخت كنند، مادرش؛ ام‌فروه و همسرش؛ حميده مصفا را براي اين كار مي‌فرستادند.(9) بديهي است وكيل امام بايد از توانايي معنوي (تقوا و ورع) و علمي و قدرت تدبير و اداره امور برخوردار باشد و اين انتخاب امام، از وجود ويژگي‌هاي مذكور در حميده حكايت دارد.(10)

از بانو حميده چند روايت بر جاي مانده است كه به طور خلاصه به نمونه‌ای اشاره می‌شود:
ابـوبـصـيـر گـويـد: بـر حـمـيـدة المصفاة وارد شدم تا شهادت امام صادق (ع) را به او تسليت گويم. آن بانو گريست و گفت: اى ابـا مـحـمـّد! اگـر حـضرت صادق (ع) را در وقت مرگ مى‌ديدى، مسئله عجيبى را مشاهده مى‌كردى. آن حضرت چشم‌هاى خود را گشود و فرمود: خويشاوندانم را در كنارم جمع كنيد ما نيز همه خـويـشـاوندان را جمع كرديم. امام نظرى به اطرافيان افكند و فرمود: شفاعت ما به كسانى كه نماز را سبك و بى‌اهميت بشمارند، نخواهد رسيد.(11)

حـضـرت صـادق (ع) هنگام وفات براى آنکه با توجه به شرایط سیاسی حاکم، امام بعد از او شناخته نشود، پنج نفر را وصـى خـود قـرار داد که یکی از آنان بانو حمیده بود. این عمل امام، نشان‌دهنده توجه ويژه امام به او و نيز جايگاه حميده نزد شيعيان و قابليت اين بانو است.(12)

در مورد سال وفات بانو حميده گزارشي در دست نيست، ولی با توجه به گزارش‌هاي مربوط به خريداري كنيزي با نام نجمه و تزويج او به امام كاظم (ع) و مسائل مربوط به تولد امام رضا (ع)، مي‌توان گفت حداقل تا سال 148 ق. يعني زمان تولد امام رضا(ع)، در قيد حيات بوده‌اند؛. در هر حال مدت عمر، زمان وفات و نيز مكان دفن او بر ما معلوم نيست.(13)

پی‌نوشت
1.    بـــزرگ زنان صدر اســلام، احمد حيدري، مرکز مطالعات و مدارک اسلامی، 1381، ص47
2.    اعلام الوري، طبرسي،  قم، موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1417 ، ج 1، ص 546؛ بررسي تاريخي نقش اجتماعي بانو حميده مصفا؛ مادر امام كاظم (ع)؛ ناهيد طيبي، فصلنامه علمي - پژوهشي تاريخ اسلام، ش53، 1392، ص205
3.    بررسي تاريخي نقش اجتماعي بانو حميده مصفا؛ مادر امام كاظم (ع)؛ ناهيد طيبي، ص194
4.    ـنـقـيـح المـقـال، ج 3، فـصـل النـسـا، ص 76 بـا دخل و تصرف، نقل در بـــزرگ زنان صدر اســلام، احمد حيدري، ص47
5.    احسن القصص، شیخ علی فکری مصری، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا، ج4، ص285 نقل در امام کاظم از دیدگاه اهل سنت، علی اصغر قربانی، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، 1385، ص8
6.    اصول کافی، ج2، ص509؛ آمال الواعظین نقل در سید ابراهیم حسینی لیلابی، نسیم کوثر، 1386، ج2، ص130
7.    منتهى الامال، ج 2، ص206؛ بـــزرگ زنان صدر اســلام، ص47
8.    الكافي، كليني، تهران، دارالكتب الاسلاميه،1367 ، ج 4، ص301؛ شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، تحقيق سيد حسن موسوي، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1365 ، ج 5، ص41 ؛ بررسي تاريخي نقش اجتماعي بانو حميده مصفا؛ مادر امام كاظم (ع)؛ ناهيد طيبي، ص198
9.    كليني، ج3، ص217؛ شيخ صدوق، الامالي، قم، مؤسسه البعثه، 1417، ج 1، ص 178 الكافي،
10.     بررسي تاريخي نقش اجتماعي بانو حميده مصفا؛ مادر امام كاظم (ع)؛ ص198
11.    رياحين الشريعه، ج3، ص 19، با دخل و تصرف؛ برقي، المحاسن، تحقيق سيد جلال الدين الحسيني، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1370، ج 1، ص80 ؛ شيخ صدوق، ثواب الاعمال، قم، منشورات شريف رضي، 1368 ، ص228 ؛ همو، الامالي،پيشين، ص 57؛ بـــزرگ زنان صدر اســلام، احمد حيدري، ص47
12.    بررسي تاريخي نقش اجتماعي بانو حميده مصفا؛ مادر امام كاظم (ع)؛ ناهيد طيبي، ص199؛ منتهى آلامال، ج 2، ص 179؛ بـــزرگ زنان صدر اســلام، ص47
13.    بررسي تاريخي نقش اجتماعي بانو حميده مصفا؛ مادر امام كاظم (ع)؛ ناهيد طيبي، ص216

نوشته اکرم محمدی