حضرت علی علیه السلام فرمود: فقر مرگ بزرگ است. (نهج البلاغة / ترجمه دشتى /  حكمت 163 ) و فقر به معنی احتیاج و نیازمندی به غیر، امری است که هر کسی از آن گریزان  است. امام سجاد علیه السّلام فرمود: از آنچه در دست مردم مى‏باشد دست بردار، بى‏نیازى در همین است و از مردم كمتر حاجت بخواه كه این خود فقر است‏.( مشكاة الأنوار / ترجمه عطاردى/ 116) و در این میان راه‌کارهایی برای گریز از فقر وجود دارد و یکی از آنها میانه روی و اعتدال است.

امیرالمومنین علیه السلام و میانه روی

سخنان حضرت علی علیه السلام و سفارش وی در باب میانه روی بدین قرار است:

اى زیاد، از اسراف بپرهیز، و میانه روى را برگزین، از امروز به فكر فردا باش، و از اموال دنیا به اندازه كفاف خویش نگهدار، و زیادى را براى روز نیازمندیت در آخرت پیش فرست. ( نهج البلاغه / ترجمه دشتی/ نامه 21)

گواهى مى‏دهم كه محمّد (صلّى اللّه علیه و آله و سلّم) بنده و فرستاده اوست، خدا پیامبرش را هنگامى فرستاد كه نشانه‏هاى هدایت از یاد رفته، و راه‏هاى دین ویران شده بود. او حق را آشكار، و مردم را نصیحت فرمود، همه را به رستگارى هدایت، و به میانه روى فرمان داد «درود خدا بر او و خاندانش باد.»( همان / خطبه 195) و نیز فرمودند: غم و اندوه را با نیروى صبر و نیكویى یقین از خود دور ساز. كسى كه میانه روى را ترك كند از راه حق منحرف مى‏گردد، (همان/نامه 31) و درود خدا بر او، فرمود: آن كه میانه روى كند تهیدست نخواهد شد.(همان/ حكمت 140)

اعتدال و میانه روی امری است که نه تنها در باب اقتصاد کارایی دارد بلکه در تمام وجوه زندگی آدمی و اخلاق و رفتار او نیز نقش چشمگیری دارد. حضرت امیر در باب محبت به غیر و نزدیک یا دور ساختن افراد به خویش نیز به اعتدال و میانه روی توصیه کرده و می‌فرمایند: پس از نام خدا و درود. همانا دهقانان مركز فرمانداریت، از خشونت و قساوت و تحقیر كردن مردم و سنگدلى تو شكایت كردند. من در باره آنها اندیشیدم، نه آنان را شایسته نزدیك شدن یافتم، زیرا كه مشركند، و نه سزاوار قساوت و سنگدلى و بدرفتارى هستند، زیرا كه با ما هم پیمانند  پس در رفتار با آنان، نرمى و درشتى را به هم آمیز، رفتارى توأم با شدّت و نرمش داشته باش، اعتدال و میانه روى را در نزدیك كردن یا دور كردن، رعایت كن. ( همان/ نامه 19)

در دین نیز اعتدال لازم است

در طاعات و عبادات نیز میانه روی شرط لازم است. عبادت و توجه به مستحبات نبایست به گونه‌ای باشد که موجب خسته شدن دل آدمی و دل زدگی او گردد. رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: همانا این دین محكم و متین است، پس با ملایمت در آن در آیید و عبادت خدا را به بندگان خدا با كراهت تحمیل نكنید تا مانند سوار درمانده‏یى باشید كه نه مسافت را پیموده و نه مركبى به جا گذاشته و امام صادق علیه السّلام فرمود: عبادت را به خود مكروه و ناپسند ندارید. مقصود نهى از زیاده روى در مستحبات است، به نحوى كه انسان را از شوق و نشاط بیندازد بنده مۆمن باید تا میل و رغبت دارد به ادعیه و نمازهاى مستحب پردازد و چون كسالت عارضش شد و افسرده گشت خود را به كار دیگرى سرگرم‏ سازد. ( أصول الكافی / ترجمه مصطفوى/ ج‏3/ 137  )  

با میانه‌روى‏ فقیر نشوید

حضرت موسى بن جعفر علیهماالسّلام فرمود: هیچ كس در روش اقتصاد دستخوش فقر نمی شود. و امام صادق علیه السّلام فرمود: من براى كسى كه اقتصاد پیشه سازد ضمانت میكنم كه فقیر نشود. و خداى عزّ و جلّ فرموده است: «و كسانى كه چون انفاق كنند سخت نگیرند، و اسراف نكنند، و انفاقشان در این میان قوام باشد.» (فرقان 67) و قوام حدّ وسط است. (من لا یحضره الفقیه / ترجمه غفارى، على اكبر ومحمد جواد و بلاغى، صدر/ج‏2 /370 )   

امام موسى كاظم علیه السلام فرمود: هر كس میانه روى در معیشت كند، من ضامنم كه تهیدست و نیازمند نشود (گلچین صدوق (گزیده من لا یحضره الفقیه) ج‏2 / 59) داود رقّى از امام صادق علیه السّلام روایت كرده است كه: اعتدال و میانه روى امرى است كه خداوند آن را دوست مى‏دارد، و اسراف و زیاده روى را ناخوش دارد و امرى است كه آن را نكوهش مى‏كند، حتى دور انداختن هسته خرمایى باشد- زیرا آن هم به كار آید- و یا دور ریختن ته‏مانده آب آشامیدنى. ( پاداش نیكی ها و كیفر گناهان / ترجمه ثواب الأعمال/470) 

حضرت موسى بن جعفر صلوات اللَّه علیه فرمودند فقیر و پریشان نمى‏شود كسى که میانه روى کند یعنى اسراف نكند و بسیار بر خود و عیال خود تنگ نكند. و آن حضرت صلوات اللَّه علیه فرمودند كه ضامنم من از جهت  كسى كه میانه رو باشد كه فقیر و محتاج نشود و اكثر فقر به سبب اسراف است. ( لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه / ج‏6 /76)  هر چند که امروزه جز قناعت کردن و کم کردن خواسته ها راه دیگری برای گذران زندگی باقی نمانده چرا که وضعیت اقتصادی اکثر خانواده‌ها به گونه ای است که مجالی برای اسراف باقی نماده.

اى گشته به جان طالب دنیاى دنى‏

تا كى شب و روز جان به بیهوده كنى‏

دنیا چه رود تمام فقر است و نیاز

واندم كه كند رو به تو عجب است و منى‏

منابع:

1)     نهج البلاغه ترجمه دشتی

2)     من لا یحضره الفقیه / ترجمه غفارى، على اكبر ومحمد جواد و بلاغى، صدر/ج‏2

3)     لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه / ج‏6

4)     پاداش نیكیها و كیفر گناهان / ترجمه ثواب الأعمال

5)     گلچین صدوق (گزیده من لا یحضره الفقیه)    ج‏2

6)     أصول الكافی / ترجمه مصطفوى/ ج‏3

7)     مشكاة الأنوار / ترجمه عطاردى

8)     دیوان امیر المومنین علیه السلام / میبدی، زمانی