قرآن کریم حضرت مریم سلام‌الله‌علیها را نمونه یک انسان صالح و مؤمن معرفی کرده؛ به‌نحوی‌که او را بر تمامی زنان عصر خویش برتری داده است. زنی که عمر خویش را در طاعت خدا گذرانده و در پاکی و تقوا، سرآمد تمامی پرهیزکاران و مؤمنان دوران خویش بوده است. بانویی که برترین‌ها را در تقوا و پاکدامنی به کمال رسانده تا پرورش‌دهنده مسیح باشد؛ مسیحی که هدایت‌گر است و رسولی است از رسولان الهی. حضرت عیسی علیه‌السلام باید در چنین دامانی پرورش یابد.
مریم از خاندانی برگزیده بود که خداوند در مورد آن می‌فرماید: خدا آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید (آل‌عمران 33).
همسر عمران در زمان بارداریش به خدا گفت: خدایا آن‌چه را که در شکم دارم، به‌گونه آزاد نذر تو می‌کنم، پس از من قبول کن که تو شنوا و دانایی (آل‌عمران 35).
وقتی وضع حمل کرد گفت :رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثى: پروردگارا! من دختر به دنيا آورده‌ام. اين سخن را همسر عمران از روى حسرت و اندوه اظهار داشت؛ زيرا او اميدوار بود كه پسر به دنيا می‌آورد، از‌اين‌رو نذر كرد كه او را خادم معبد قرار دهد.
خداى سبحان اين نذر را قبول کرده و می‌فرمايد:"فَتَقَبَّلَها رَبُّها بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنْبَتَها نَباتاً حَسَناً (ترجمه الميزان، ج3، 295 و ترجمه جوامع الجامع، ج1، 406).
خداوند براى عظيم شمردن مولودش (در پاسخ او) فرمود: وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ؛ يعنى خدا به «مريم» و به آن‌چه مربوط به اوست، از امور مهمه‌اى كه مادرش آن را نمی‌داند، داناتر است (أطيب البيان في تفسير القرآن، ج3، 183، [سوره آل‌عمران(3): آيه 37).
خداوند آن دختر را به نیکی از او پذیرفت و به وجهی پسندیده پرورش داد و زکریا را به سرپرستی او گماشت. هر چه بر سن مريم افزوده می‌شد، آثار عظمت و جلال در او نمايان‌تر می‌گشت و به جايى رسيد كه قرآن در ادامه اين آيه درباره او می‌گويد: وَ كَفَّلَها زَكَرِيَّا كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا الْمِحْرابَ وَجَدَ عِنْدَها رِزْقاً قالَ يا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هذا قالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ.
زكريا علیه‌السلام كه تصدى و مراقبت امور مريم صديقه سلام‌الله‌علیها را در مسجد اقصى به‌عهده داشت، براى او محل عبادتى آماده کرده كه هيچ‌گاه كسى به آن محل دسترس نداشت و فقط زكريا شوهرخاله مريم صديقه بود كه براى سرپرستى و مراقبت از مريم به محل عبادت او مي‌رفت. در اين مدت متمادى زكريا علیه‌السلام هر وقت به محل عبادت او مي‌رفت ميوهها و غذاى بهشتى را در نزد او مشاهده مي‌كرد سبب تعجب زكريا مي‌شد (انوار درخشان، ج11، 96. ترجمه بيان السعاده، ج3، 238. أطيب البيان في تفسير القرآن، ج3، 183).
وَ اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ اذانتبذت من اهلها مکانا شرقیا: در قرآن مجيد در مورد داستان مریم می‌گوید: داستان مريم و تولد عيسى و شايستگى آن‌ها را شرح بده، تا مردم متنبه شوند و براى تو معجزه‌اى باشد (سوره مريم(19): آيه 17).
فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً: مریم سلام‌الله‌علیها در معبد نظر به اين‌كه در مقام اين بود كه دائماً در بيت‌المقدس مشغول عبادت باشد، حجابى بر خود اتخاذ كرد كه ديگران كه در بيت‌المقدس می‌آيند او را نظر نكنند و محجوب باشد كه احدى نتواند بر او وارد شود.
قرآن داستان بارداری مریم را چنین ادامه می‌دهد: فَأَرْسَلْنا إِلَيْها رُوحَنا؛ پس ما فرستاديم به‌سوى او روح خود را كه حضرت جبرئيل باشد كه او را روح‌الامين نامند، پس خود در مقابل مريم متمثل شد به‌صورت بشرى جوان وخوش‌سيما (سورة مريم(19): آية 18).
پيداست كه در اين موقع مريم از ديدن چنين منظرهاى كه مرد بيگانه زيبايى به خلوتگاه او راه يافته است، دچار چه ترس و وحشتى می‌شود؛ لذا بلا فاصله «صدا زد: من به خداى رحمان از تو پناه می‌برم اگر پرهيزكار هستى» (قالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا) (ترجمه الميزان، ج14، 53).
گفت و شنود مريم سلام‌الله‌علیها و جبرئيل علیه‌السلام: إِنَّما أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلاماً زَكِيًّا؛ از شنيدن اين سخن لرزش شديدى وجود مريم را فراگرفت و بار ديگر در نگرانى عميقى فرورفت و «گفت: چگونه ممكن است من صاحب پسرى شوم، درحالی‌كه تاكنون انسانى با من تماس نداشته و هرگز زن آلودهاى نبوده‌ام»؟! (قالَتْ أَنَّى يَكُونُ لِي غُلامٌ وَ لَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا) (ترجمه جوامع الجامع، ج4، 33).
اما به زودى طوفان اين نگرانى مجدد با شنيدن سخن ديگرى از پيك پروردگار فرونشست؛ او با صراحت به مريم «گفت: مطلب همين است كه پروردگارت فرموده، اين كار بر من سهل و آسان است». سپس افزود: «و ما می‌خواهيم او را آيه و اعجازى براى مردم قرار دهيم (وَ لِنَجْعَلَهُ آيَةً لِلنَّاسِ وَ رَحْمَةً مِنَّا)(برگزيده تفسير نمونه، ج3، 84. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج15).
وَ كانَ أَمْراً مَقْضِيًّا؛ خلقت عيسى بدون داشتن پدر، امرى است حتمى و اراده خداوند بر انجام آن تعلق گرفته است (تفسير اثنا عشري، ج8، 16).
در همان حال، مريم به عيسى باردار شد. برخى گويند: جبرئيل در گريبان او دميد و همان‌وقت احساس حمل كرد. برخى گويند در آستينش دميد. از امام باقر علیه‌السلام نيز روايت شده است كه جبرئيل در گريبان مريم دميد و در همان لحظه عيسى در رحم مادر ايجاد شد (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج15).
وقتی زمان حمل مریم نزدیک شد: فَانْتَبَذَتْ بِهِ مَكاناً قَصِيًّا؛ مريم به نقطهاى دوردست، رفت. برخى گويند يعنى از حيا و ترس تهمت، به جاى دوردستى رفت (فَحَمَلَتْهُ فَانْتَبَذَتْ به مکانا قصیا) و گفت: (يا لَيْتَنِي مِتُّ قَبْلَ هذا وَ كُنْتُ نَسْياً مَنْسِيًّا)؛ کاش پیش از این می‌مردم و یکسره از خاطره‌ها فراموش شده بودم.
اما اين حالت زياد به طول نيانجاميد و همان نقطه روشن اميد كه همواره در اعماق قلبش وجود داشت درخشيدن گرفت: «ناگهان از طرف پايين پايش صدا زد كه: غمگين مباش! پروردگارت زير پاى تو چشمه آبى (گوارا) قرار داده است» (فَناداها مِنْ تَحْتِها أَلَّا تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا) (ترجمه الميزان، ج14، 68. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج15، 16. أطيب البيان في تفسير القرآن، ج8، 433).
بعد از متولد شدن عیسی علیه‌السلام، به مریم سلام‌الله‌علیها گفته می‌شود: وَ هُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِتساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيًّا؛ حركت ده شاخه نخله را كه سال‌هاى دراز خشك بوده تا فروريزد يا بياندازد بر تو خرماى تر و تازه (أطيب البيان في تفسير القرآن، ج8، 433) و تناول كن از اين رطب‌ها و بياشام از اين آب و چشم خود را روشن كن.
سپس به مریم دستور داده می‌شود اگر به کسی برخوردى و از تو سؤال كرد كه اين طفل را از كجا آوردى بگو: فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً؛ من روزه صمت گرفته‌ام. يعنى: با خداى خود عهد كرده‌ام كه با كسى تكلم نكنم (تفسير اثنا عشري، ج8، 170)
خاندان مریم در میان بنی‌اسراییل به ورع و تقوى و صلاحيت معروف بودند و او به سمت عصمت و طهارت و پاكدامنى مشهور و معروف بود. وقتی مریم با نوزاد خود به میان قوم رفت، چون اين حال را ديدند، منزجر شدند و گفتند: فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَها تَحْمِلُهُ قالُوا يا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيًّا (تفسير منهج الصادقين في إلزام المخالفين، ج5، 399. تفسير نمونه، ج13، 50).
تا آن‌جا كه بعضى به شك و ترديد افتادند و برخی ديگر هم كه در قضاوت و داورى، عجول بودند زبان به ملامت و سرزنش او گشودند، و گفتند: حيف از آن سابقه درخشان، با اين آلودگى! و صد حيف از آن دودمان پاكى كه اين‌گونه بدنام شد. “گفتند: اى مريم! تو مسلماً كار بسيار عجيب و بدى انجام دادى” (ترجمه رهنما، ج2، 597. تفسير آسان، ج11، 114).
اين آيه هم دنباله سخنان و اتهامات و اعتراضاتى است كه يهوديان لجوج به حضرت مريم سلام‌الله‌علیها روا می‌داشتند، و آن بانوى پاكدامن را اذيت و آزار می‌كردند! از جمله طعنه و زخم‌زبان‌هایى كه به آن بانو زدند اين بود كه به او گفتند: يا أُخْتَ هارُونَ ما كان أبوك امرأ سوء و ما كانت أمك بغيا. يعنى اى خواهر هارون. زيرا هارون برادر حضرت موسى، هم پيامبر بود و هم فوق‌العاده پرهيزكار. يهوديان اين موضوع را كه مريم بدون شوهر حامله شده و وضع حمل كرده بود از اين لحاظ براى آن بانو نقطه‌ضعف گرفته بودند كه می‌گفتند: چرا بايد بانویى نظير تو كه از نظر قداست و تقوا شبيه و تالی‌تلو هارون هستى، بدون شوهر حامله شوى و وضع حمل کنی!؟ و از سوى ديگر تو دختر شخصيت مذهبى نظير عمران هستی كه مرد زناكار و بدعملى نبود. پس چگونه تو مرتكب اين عمل شدى؟ و از طرف ديگر مادر تو كه ما او را به خوبى می‌شناختيم بدعمل و زناكار نبود (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج15، 162).
مریم در پاسخ به اعتراض آنان به کودکش اشاره کرد. آن‌ها از اين اشاره مريم در شگفت مانده، گفتند: چگونه با طفلى كه در گهواره است و هنوز شير می‌خورد، تكلم كنيم؟ قالُوا كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا (تفسير آسان، ج11، 109. انوار درخشان، ج5، 186).
طفل گفت: قالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتانِيَ الْكِتابَ وَ جَعَلَنِي نَبِيًّا؛ این آیه پاسخ عيسى علیه‌السلام از سؤال و اعتراض مردم است؛ در آغاز به عبوديت نسبت به آفريدگار اقرار می‌کند و نيز رسالت از جانب پروردگار و نزول كتاب انجيل آسمانى را بر خود اعلام می‌دارد. در ضمن، پاسخ اعتراض مردم نيز داده شد زيرا هر كه از كودك در گهواره اين كلمات و حقايق را بشنود، به‌طور حتم پاسخ اعتراض خود را تصديق خواهد کرد كه مريم صديقه از هر قذارت و آلودگى پاكيزه و طاهر است (أنوار العرفان في تفسير القرآن، ج16. ترجمه الميزان، ج4، 527).
وَ بَرًّا بِوالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّاراً شَقِيًّا؛ خدا مرا نيكوكار نسبت به مادرم كرده، و مرا جبار و شقى نكرد (تفسير منهج الصادقين في إلزام المخالفين، ج5، 403). آيه:«وَ إِذْ قالَتِ الْمَلائِكَةُ يا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِينَ» علامه در المیزان در مورد برگزیده بودن مریم سلام‌الله‌علیها می‌گوید: خداى تعالى مريم را دو بار اصطفا كرد: اول اين‌كه او را اصطفا كرد يعنى او را از ميان ساير زنان انتخاب کرد و دوم اين‌كه بدون داشتن شوهر به او فرزند داد و او را با اين امتياز بر همه زنان عالم ممتاز کرد (ترجمه جوامع الجامع، ج1، 414. ترجمه الميزان، ج3، 338).
اى مريم خداوند نخست تو را برگزيد، هنگامى كه تو را [به عنوان نذرش] پذيرفت و تربيت كرد و كرامت‌هاى ويژ‌ه‌اى بخشيد و تو را از آلودگي‌ها و ناپاكي‌هايى كه زنان دچار آن می‌شوند، مانند حيض و نفاس، پاك گردانيد. و بالاخره تو را از ميان همه زنان جهان برگزيد و بر همه برترى داد به‌واسطه اين‌كه عيسى علیه‌السلام را بدون داشتن پدر به تو عطا كرد و اين منزلت براى هيچ‌يك از زنان وجود نداشت (ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج4، 65).
قرآن کریم با بیان جلالت قدر و منزلت مقام مریم سلام‌الله‌علیها، او را عابدی پارسا معرفی کرده است که مورد خطاب ملائکه الهی قرار گرفته و از چنان عظمتی برخوردار است که او را برگزیده و بر تمامی زنان عصر خویش برتری داده است. قرآن با بیان داستان مریم و تولد مسیح علیه‌السلام به ارائه چهره روشنی از زندگانی آن دو می‌پردازد تا عقاید موهن را از دامان پاک آنان بزداید و این را آشکار سازد که مریم و فرزندش عیسی تا همیشه تاریخ معجزه‌ای جاودان خواهند بود برای دین‌باوران و هدایتی روشن برای جویندگان سبیل خداشناسی.
* نویسنده: نرگس احمدی کارشناس‌ارشد فقه و حقوق اسلامی
